12 ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΙ ΤΟΜΕΙΣ ΠΟΥ ΑΠΑΙΤΟΥΝ ΑΝΑΣΥΝΤΑΞΗ.Το σημερινό διεθνές περιβάλλον χαρακτηρίζεται –περισσότερο από κάθε άλλη εποχή στην ιστορία της ανθρωπότητας– από έντονα φαινόμενα αστάθειας, ρευστότητας, υψηλής (σε ορισμένους τουλάχιστον τομείς) αλληλεξάρτησης και εύθραυστων ισορροπιών.

Σημαντική είναι εξάλλου και η συνεργασμική φύση τάσεων και εξελίξεων, αλλά και η πολυπλοκότητα του διεθνούς συστήματος.Οι πρόσφατες καταστροφικές φωτιές στη ΒΑ Αττική έδειξαν ότι το πάθημα του 2007 στην Πελοπόννησο δεν έγινε μάθημα για τον κρατικό μηχανισμό.

Άτομα, εταιρείες και οργανισμοί, αλλά κυρίως τα κράτη προσπαθούν να σχεδιάσουν τη στρατηγική τους με τρόπο που θα αξιοποιεί στον μέγιστο δυνατό βαθμό τους διαθέσιμους συντελεστές εθνικής ισχύος (οικονομία, διπλωματία, ένοπλες δυνάμεις, τεχνολογική και επιστημονική βάση, κοινότητες αποδήμων) προκειμένου να προασπίσουν την εθνική τους ασφάλεια, να προωθήσουν τα εθνικά τους συμφέροντα και κυρίως να κατοχυρώσουν την προσωπική ασφάλεια, την ελευθερία και την ευημερία των πολιτών τους. Θα είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να επιχειρήσουμε να εκτιμήσουμε τη σχετική προσπάθεια της χώρας μας όσον αφορά την αξιοποίηση των συντελεστών εθνικής ισχύος, αλλά και ορισμένες άλλες «εθνικές ικανότητες» ή προβλήματα σε τομείς υψηλής σπουδαιότητας:

Διπλωματία – ανοικτά μέτωπα εξωτερικής πολιτικής: Δεν διαφαίνονται άμεσες προοπτικές για ουσιαστική πρόοδο στα διμερή ζητήματα με την Τουρκία. Ανασχετικούς παράγοντες αποτελούν η ρευστή πολιτική κατάσταση και οι ευαίσθητες ισορροπίες στο εσωτερικό της Τουρκίας, η απουσία ορατού «ευρωπαϊκού οφέλους» για την Άγκυρα και οι αναμενόμενες δυσχέρειες αποδοχής από τον ελληνικό πολιτικό κόσμο (εν πολλοίς λόγω περιορισμένης γνώσης των θεμάτων) και της κοινής γνώμης (λόγω ελλιπούς ή λανθασμένης ενημέρωσης) μιας λύσης που θα κινείται στη λογική του αμοιβαίου (αλλά όχι υποχρεωτικά ισόρροπου) συμβιβασμού. Προβληματισμό προκαλεί και η εμφανής γεωστρατηγική αναβάθμιση της Τουρκίας το τελευταίο διάστημα. Αναζητείται επειγόντως «Σχέδιο Β» που θα συμπληρώσει την τρέχουσα στρατηγική μας για ομαλοποίηση των ελληνοτουρκικών σχέσεων μέσω του εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας.

Το ζήτημα της ονομασίας της πΓΔΜ παραμένει άλυτο. Βασικές επιδιώξεις μας είναι μια λύση που θα αποτρέπει αλυτρωτικές δραστηριότητες μέσω της διαφοροποίησης της ονομασίας της πΓΔΜ από την ελληνική Μακεδονία (επιδίωξη που θα διευκολυνθεί τα μάλλα από τη μελλοντική ένταξη των Σκοπίων στην Ε.Ε.) και η αποφυγή διπλωματικής ήττας. Ενώ οι ελληνικοί διαπραγματευτικοί στόχοι δεν είναι πλέον μαξιμαλιστικοί, η ηγεσία της γειτονικής χώρας δεν δείχνει –προς το παρόν– διατεθειμένη να προχωρήσει σε έναν αξιοπρεπή συμβιβασμό. Αλλά κυρίως χρειαζόμαστε μια μακροπρόθεσμη στρατηγική για τον ρόλο μας στην ευρύτερη περιοχή (αυτόνομα ή στο πλαίσιο της Ε.Ε.), χωρίς ευχολόγια αλλά με συγκεκριμένες ενέργειες. Χρήσιμη –υπό προϋποθέσεις– για τον διεθνή ρόλο της χώρας μπορεί να αποδειχθεί η σύσφιγξη των ελληνορωσικών σχέσεων και η ενεργός παρουσία της χώρας μας στο «παιχνίδι της ενέργειας».

Διεθνής εικόνα της χώρας: Έχουμε σε μεγάλο βαθμό αλλάξει την εικόνα μας ως «μαύρου προβάτου» (στην Ε.Ε.) και «χώρας-αστερίσκου» (στο ΝΑΤΟ), που μας απέφερε η υπερήφανη εξωτερική πολιτική της δεκαετίας του 1980, αλλά η διαμάχη σχετικά με την ονομασία του βόρειου γείτονά μας έχει οδηγήσει σε κατασπατάληση του διπλωματικού κεφαλαίου της χώρας και δυσχέρεια χάραξης βαλκανικής πολιτικής, ενώ η απουσία μας από τη συζήτηση για το μέλλον της Ε.Ε., τα σοβαρά οικονομικά προβλήματα, αλλά και το πλήγμα στην εικόνα της χώρας από τα γεγονότα του Δεκεμβρίου 2008 έχουν μειώσει το ειδικό βάρος και την επιρροή της Ελλάδας στη διεθνή σκηνή. Οι φιλότιμες προσπάθειες της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Εξωτερικών στο ζήτημα αυτό δεν αρκούν για να αντιστρέψουν το κλίμα.

Στρατιωτική ισχύς: Οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις (Ε.Δ.) λειτουργούν πιο αποτελεσματικά από τον μέσο όρο του κρατικού μηχανισμού. Βεβαίως υπάρχουν προβλήματα αξιοκρατικής εκμετάλλευσης του ανθρώπινου δυναμικού, ενώ επείγει η λήψη και η υλοποίηση αποφάσεων σε κρίσιμα ζητήματα, όπως η στρατιωτική θητεία, η εκπαίδευση και η επιμόρφωση των στελεχών των Ε.Δ., η εκμετάλλευση νέων τεχνολογιών, το κλείσιμο μονάδων και στρατοπέδων, η αύξηση της διακλαδικότητας, ο εξορθολογισμός των εξοπλιστικών προγραμμάτων κ.ά.

Παιδεία: Παρά τις άοκνες προσπάθειες διαδοχικών κυβερνήσεων, το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, σε όλες τις βαθμίδες εξακολουθεί να παράγει και εγγράμματους αποφοίτους. Ουδείς γνωρίζει για πόσο καιρό ακόμη.

Οικονομία – ανταγωνιστικότητα: Οι πρόσφατες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ή της Τράπεζας της Ελλάδας περιγράφουν με μάλλον μελανά χρώματα την κατάσταση: υπερκατανάλωση και υπερδανεισμός, χαμηλή παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα, άμεση ανάγκη για διαθρωτικές αλλαγές. Στα θετικά καταγράφεται η σχετική εξωστρέφεια της ελληνικής οικονομίας, με επενδύσεις στα Βαλκάνια και την Τουρκία, ενώ σωτήρια αποδεικνύεται η συμμετοχή της χώρας μας στην Ευρωζώνη.

Έρευνα και τεχνολογία: Οι σχετικές δαπάνες φθάνουν το 0,56% του ΑΕΠ, ποσοστό υποπολλαπλάσιο των περισσότερων εταίρων μας στην Ε.Ε. Δεν μας λείπουν οι υψηλού επιπέδου επιστήμονες, αλλά η περιορισμένη χρηματοδότηση της έρευνας υποχρεώνει πολλούς να αναζητήσουν καλύτερη τύχη στο εξωτερικό.

Φυσικοί πόροι: Οι βασικές πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας είναι ο τουρισμός και η ναυτιλία. Η δεύτερη πλήττεται από την παγκόσμια οικονομική κρίση, αλλά φυσιολογικά θα ανακάμψει, ενώ στον τουρισμό (όπως άλλωστε και στον αγροτικό τομέα), δεν φαίνεται να υπάρχει μεσομακροπρόθεσμος σχεδιασμός που να λαμβάνει σοβαρά υπόψη τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής (άνοδος μέσης θερμοκρασίας, μείωση υδάτινων πόρων, ερημοποίηση) και να φιλοδοξεί να μετατρέψει την Ελλάδα σε τουριστικό προορισμό για επισκέπτες μέσου και υψηλού οικονομικού επιπέδου.

Περιβάλλον – ποιότητα ζωής: Η Ελλάδα εξακολουθεί να πρωτοτυπεί μη ιδρύοντας υπουργείο Περιβάλλοντος και κατατάσσεται σε πολύ χαμηλή θέση μέσα στην Ε.Ε. σε θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Ταυτόχρονα, η πλειονότητα των πολιτών στερείται περιβαλλοντικής συνείδησης, ενώ μια χώρα με τεράστια δυνητικά αποθέματα ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ηλιακή, αιολική, γεωθερμία) αδρανεί ανησυχητικά όσον αφορά την εκμετάλλευσή τους.

Δημογραφικό – μετανάστευση: Δεν διαφαίνεται μια συγκεκριμένη πολιτική αντιμετώπιση των συνεπειών του δημογραφικού προβλήματος (υπογεννητικότητα και συνακόλουθη γήρανση του πληθυσμού) για την οικονομία, την εθνική ασφάλεια και την ελληνική κοινωνία γενικότερα. Παράλληλα, υπάρχει ένας σημαντικός αριθμός νόμιμων και παράνομων μεταναστών στην Ελλάδα. Πρέπει να αντιμετωπιστούν ως απειλή ή –υπό προϋποθέσεις– ως μέσο δημογραφικής ανανέωσης; Αποτελεί η ενσωμάτωση των μεταναστών δεύτερης γενιάς εφικτό στόχο; Πώς θα αποτραπεί ο κίνδυνος περιθωριοποίησης μεταναστών δεύτερης γενιάς, που αισθάνονται όσο Έλληνες είναι και οι γηγενείς κάτοικοι αυτής της χώρας; Κρίσιμα ερωτήματα που απαιτούν άμεσες απαντήσεις.

Δημόσια διοίκηση: Χωρίς να μηδενίζει κανείς τις θετικές αλλαγές των τελευταίων ετών (Κέντρα Εξυπηρέτησης Πολιτών, απλοποίηση κάποιων γραφειοκρατικών διαδικασιών, λειτουργία ανεξάρτητων Αρχών), συνεχίζουν να υπάρχουν σημαντικά προβλήματα όσον αφορά την αποτελεσματική λειτουργία της δημόσιας διοίκησης, που οφείλονται σε σημαντικό βαθμό στην έλλειψη αξιοκρατικών επιλογών και λογοδοσίας, καθώς και στρεβλής νοοτροπίας.

Διαφθορά: Όπως καταγράφουν οι εκθέσεις διεθνών και εγχώριων οργανισμών, αλλά κυρίως όπως όλοι οι Έλληνες πολίτες γνωρίζουν από προσωπική εμπειρία, το πρόβλημα είναι πολύ σοβαρό, τόσο σε πολιτικό όσο και σε επίπεδο δημόσιας διοίκησης. Ουσιαστικά έχει παγιωθεί μια ανησυχητική νοοτροπία ανοχής ή και αποδοχής της διαφθοράς ως αναπόφευκτου κακού.

Δημόσια τάξη και ασφάλεια: Η ικανότητα μιας χώρας να διαχειρίζεται έκτακτες καταστάσεις έχει μεν υψηλή σημασία για τη δική της εσωτερική ασφάλεια και ευημερία, αλλά αντανακλά και στη διεθνή εικόνα, στο γόητρο και στην ισχύ της. Και ναι μεν οι παραγωγικές διαδικασίες στους τομείς της οικονομίας, της παιδείας, της έρευνας και της ανάπτυξης θα καθορίσουν σε σημαντικό βαθμό την ανάπτυξη κάθε χώρας και την κατανομή ισχύος στο παγκοσμιοποιούμενο πολιτικό και οικονομικό σύστημα, αλλά υπό την προϋπόθεση ότι αυτές οι διαδικασίες λαμβάνουν χώρα σε ένα περιβάλλον σταθερότητας, ασφάλειας και υψηλής ποιότητας ζωής. Η αύξηση της εγκληματικότητας και η εμφάνιση νέων τρομοκρατικών οργανώσεων προκαλούν σοβαρή ανησυχία. Αλλά η κατάλυση του κράτους τον Δεκέμβριο 2008, λόγω λανθασμένων πολιτικών επιλογών στη διαχείριση ενός τραγικού περιστατικού, αποτελεί πρωτοφανές γεγονός για ευρωπαϊκή χώρα. Τα προβλήματα είναι σοβαρά και επείγει η λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση του ελλείμματος λογοδοσίας της ΕΛ.ΑΣ., τη βελτίωση της εκπαίδευσης και επιμόρφωσης, τη διοικητική αναδιοργάνωση, την αξιοποίηση της εμπειρίας των Ολυμπιακών Αγώνων για τη διαχείριση κρίσεων και κυρίως για περισσότερη αξιοκρατία. Υπάρχει ανάγκη για αλλαγή νοοτροπίας από την ΕΛ.ΑΣ., απαιτείται όμως και ανάληψη ευθυνών από την κοινωνία σχετικά με το είδος της Αστυνομίας που επιθυμούμε.

Ικανότητα διαχείρισης εκτάκτων καταστάσεων: Μετά τις καταστροφικές πυρκαγιές του 2007, και με δεδομένο ότι οι μεταβαλλόμενες κλιματικές συνθήκες πιθανόν θα συμβάλουν στην επανάληψη ανάλογων φαινομένων, θα περίμενε κανείς ότι επιτροπή ειδικών θα αναλάμβανε άμεσα την ανάλυση των σφαλμάτων και των ελλείψεων, των αδυναμιών συντονισμού των εμπλεκόμενων φορέων και θα συνιστούσε μέτρα αντιμετώπισης των προβλημάτων. Φευ! Τον Αύγουστο του 2009 κάηκε και η μισή Αττική.

Στρατηγικοί στόχοι και μηχανισμός μακροπρόθεσμου σχεδιασμού: Είναι σαφές ότι υπάρχει ένα σοβαρό θεσμικό κενό σε επίπεδο υψηλής στρατηγικής. Ακόμη και αν δεχθεί κανείς –υπόθεση εργασίας πιθανόν αμφισβητήσιμη– ότι σε επίπεδο υπουργείων και φορέων λειτουργούν μηχανισμοί στρατηγικού σχεδιασμού, απουσιάζει ο θεσμικός φορέας που θα έπραττε το ίδιο σε εθνικό επίπεδο («να προσπαθεί να δει το δάσος και όχι μεμονωμένα δέντρα»).

Ηγεσία: Σειρά δημοσκοπήσεων κοινής γνώμης, αλλά κυρίως η αδυναμία επίλυσης των σοβαρών προβλημάτων που ταλανίζουν τη χώρα, μάλλον δεν σκιαγραφούν μια ιδιαίτερη θετική εικόνα για τον πολιτικό κόσμο της χώρας. Ευτυχώς υπάρχουν αρκετές εξαιρέσεις στη γενική μετριότητα (όπως «νησίδες αριστείας» υπάρχουν σε όλους τους τομείς), αλλά δεν συνιστούν κρίσιμη μάζα.

Απόδημος ελληνισμός: Σε ελάχιστες περιπτώσεις η Ελλάδα κατάφερε να αξιοποιήσει αποτελεσματικά το ελληνικό λόμπι στις ΗΠΑ. Τα τελευταία χρόνια, η επιρροή και το ειδικό βάρος της ελληνοαμερικανικής κοινότητας παρουσιάζει σχετική μείωση.

Ολοκληρώνοντας αυτή την εξαιρετικά συνοπτική προσπάθεια εκτίμησης της εθνικής ισχύος και καταγραφής των συναφών προβλημάτων, θα πρέπει να σημειωθεί, βεβαίως, ότι στις περισσότερες περιπτώσεις αναφερόμαστε σε διαχρονικές παθογένειες, αν και η συμβολή συγκεκριμένων κυβερνήσεων στη δημιουργία ή στην επιδείνωση εκάστου προβλήματος δεν είναι προφανώς η ίδια.

Η εικόνα που παρουσιάσαμε δεν είναι ιδιαίτερα αισιόδοξη. Ωστόσο αξίζει να θυμόμαστε ότι η Ελλάδα είναι πλέον ανεπτυγμένη χώρα και σύμφωνα με τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης του ΟΗΕ βρίσκεται στη 18η θέση παγκοσμίως (με στοιχεία του 2006). Κανένα από τα προβλήματα που σκιαγραφήσαμε δεν είναι μη αναστρέψιμο. Αλλά ούτε και, με ελάχιστες εξαιρέσεις, άμεσα διορθώσιμο. Χρειάζεται πολιτική και κοινωνική συναίνεση, αδιαφορία για το πολιτικό κόστος, σκληρή δουλειά σε βάθος χρόνου, σωστός προγραμματισμός και αξιοκρατική επιλογή στελεχών.

Είμαστε ικανοί να το κάνουμε; Ασφαλώς. Θα υποχρεωθούμε να το κάνουμε όταν η κατάσταση φθάσει στο απροχώρητο; Βεβαίως, αλλά ίσως είναι αργά για να εξασφαλίσουμε μια καλή «θέση» στον διεθνή συσχετισμό ισχύος.
Είναι πιθανόν να αντιδράσουμε εγκαίρως, έτσι ώστε το μέλλον της χώρας να μην υποστεί ανήκεστο βλάβη; Ελπίζω πως ναι, αλλά φοβάμαι πως όχι.

τoυ Θάνου Π. Ντόκου*
* Ο Θάνος Π. Ντόκος είναι Γενικός Διευθυντής στο Ελληνικό Ίδρυμα Ευρωπαϊκής & Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛ.Ι.ΑΜ.Ε.Π.)
DIPLOMATIA.GR

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.