Στις αρχές Απριλίου, ο πρόεδρος Αχμαντινετζάντ καθαιρούσε τον Χεϊντάρ Μοσλεχί, υπουργό Πληροφοριών. Λίγες ημέρες αργότερα υποχρεώθηκε να τον αποκαταστήσει, υπό την πίεση του αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ, του ηγέτη της Επανάστασης. Αυτό που στην αρχή ήταν ένα απλό επεισόδιο, μετατράπηκε σε ανοιχτή σύγκρουση μεταξύ των ηγετών της ισλαμικής Δημοκρατίας.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι το σύνταγμα της χώρας βασίζεται σε δύο αντιφατικές αρχές. Από τη μία το σύστημα στηρίζεται στο «velayat-e-faqih», την κηδεμονία της ανώτατης θρησκευτικής αρχής, η οποία κυβερνά στο όνομα του «κρυμμένου ιμάμη»(1). Το σύνταγμα παρέχει στον ηγέτη απεριόριστες εξουσίες, ο λόγος του θρησκευτικού θεωρείται θεόπεμπτος και κάθε αντίθεση σε αυτόν, θεωρούμενη ως αντίθεση στον ίδιο τον Θεό, επισύρει βαρύτατες ποινές.

Από την άλλη, το Ιράν είναι μια δημοκρατία, η οποία βασίζεται στην καθολική ψηφοφορία. Το σύνταγμα προβλέπει προεδρικές και βουλευτικές εκλογές, όμως τους υποψήφιους πρέπει να εγκρίνει το Συμβούλιο των Φρουρών. Το Κοινοβούλιο είναι υποχρεωμένο να νομοθετεί στη βάση της σαρία και μόνο, και όλες οι αποφάσεις του πρέπει να εγκρίνονται από το Συμβούλιο των Φρουρών.

Ο Μοχαμάντ Χατάμι, που εξελέγη το 1997, είχε προσπαθήσει να μεταρρυθμίσει το σύστημα εκ των ένδον και να το εκδημοκρατίσει. Είχε προσπαθήσει να βοηθήσει στην ανάπτυξη μιας «κοινωνίας των πολιτών» -σε αντίθεση με τη «θρησκευτική κοινωνία»- και είχε ταχθεί σαφώς υπέρ του κράτους δικαίου αντί της σαρία. Είχε κάνει ανοίγματα στην εξωτερική πολιτική, με εκκλήσεις για έναν «διάλογο των πολιτισμών» και με κάποια δειλά βήματα προσέγγισης με τη Δύση.

ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΤΕΣ
Στο τέλος των δύο θητειών του Χατάμι, ο αγιατολάχ Χαμενεΐ ήταν αποφασισμένος να μην επαναλάβει το λάθος του να επιτρέψει τη συγκρότηση μιας μεταρρυθμιστικής κυβέρνησης. Τον Ιούνιο του 2005, με τη βοήθεια των «σκληρών» του καθεστώτος, των Φρουρών της Επανάστασης και των μπασιτζί (νέοι από τις φτωχογειτονιές οργανωμένοι σε παραστρατιωτικές ομάδες), υποστήριξε έναν ελάχιστα γνωστό υποψήφιο, ιδίως στο εξωτερικό, τον Αχμαντινεζάντ, δήμαρχο τότε της Τεχεράνης και μέλος των Φρουρών της Επανάστασης, ο οποίος και εξελέγη πρόεδρος.

Ο νέος αρχηγός του κράτους καθιέρωσε ένα σύστημα αναδιανομής των εσόδων του πετρελαίου προς όφελος των πιο φτωχών και υποσχέθηκε την επιστροφή στην «καθαρότητα» των πρώτων ημερών της εποχής του αγιατολάχ Ρουχολάχ Χομεϊνί. Αρχισε έκτοτε μια στοχευμένη εκστρατεία κατά των μεταρρυθμιστών, πολλοί ηγέτες και διανοούμενοι φυλακίστηκαν και ό,τι είχε απομείνει από τα μεταρρυθμιστικά ΜΜΕ απαγορεύτηκε. Ακτιβιστές, καλλιτέχνες, κινηματογραφιστές και μέλη οργανώσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων γνώρισαν την άγρια καταστολή, πολλοί από αυτούς φυλακίστηκαν και οι δραστηριότητές τους παρεμποδίστηκαν.

Οι μεταρρυθμιστές προσπάθησαν να αναδιοργανωθούν πριν από τις εκλογές του 2009. Ζήτησαν από τον Μιρ Χοσεΐν Μουσάβι, τον δημοφιλή πρωθυπουργό κατά τη διάρκεια του πολέμου Ιράν – Ιράκ, να τους εκπροσωπήσει. Ο Μουσάβι ανάστησε πολλά συνθήματα του Χατάμι και απευθύνθηκε στις μορφωμένες και φιλικά προσκείμενες στις μεταρρυθμίσεις τάξεις. Κατά τη γνώμη όλων των ανεξάρτητων παρατηρητών, κατήγαγε μια περιφανή νίκη. Ολα όμως άλλαξαν μέσα σε μια νύχτα και, την επόμενη μέρα, ανακοινώθηκε το απίστευτο: η νίκη του Αχμαντινεζάντ με συντριπτική πλειοψηφία (2). Πριν ακόμα επιβεβαιωθούν τα αποτελέσματα, ο αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ εξέφρασε δημόσια την υποστήριξή του και χαρακτήρισε το αποτέλεσμα της εκλογής «θεϊκή ευλογία». Αισθανόμενοι ότι τους εξαπάτησαν, εκατομμύρια Ιρανών κατέκλυσαν τους δρόμους με το σύνθημα: «Τι απέγινε η ψήφος μου;» Ετσι γεννήθηκε το «Πράσινο κίνημα» και έγιναν οι σημαντικότερες διαδηλώσεις από την εποχή της Επανάστασης (3).

ΚΛΟΜΠ ΚΑΙ ΣΦΑΙΡΕΣ
Οι επόμενες προσπάθειες δεν γνώρισαν την ίδια επιτυχία, όταν όμως το καθεστώς ισχυρίστηκε ότι οι εξεγέρσεις στον αραβικό κόσμο είχαν πηγή έμπνευσης την ισλαμική επανάσταση, ο Μουσάβι και ο μεταρρυθμιστής σύμμαχός του Καρούμπι κάλεσαν τον ιρανικό λαό να διαδηλώσει, στις 12 Φεβρουαρίου 2011, για να τιμήσει την τυνησιακή και την αιγυπτιακή εξέγερση. Σύμφωνα με κάποιες πηγές, περισσότεροι από τριακόσιες πενήντα χιλιάδες άνθρωποι, αψηφώντας την απαγόρευση των διαδηλώσεων, κατέβηκαν στους δρόμους σε πολλές πόλεις, αντιμετωπίζοντας τις σφαίρες και τα κλομπ. Υπήρξαν δύο νεκροί, μεγάλος αριθμός τραυματιών και εκατοντάδες συλλήψεις. Την επόμενη ημέρα, το καθεστώς συλλάμβανε τους Μουσάβι και Καρούμπι, καθώς και τις συζύγους τους.

Το κλίμα έμοιαζε λοιπόν ευνοϊκό για τον Αχμαντινετζάντ, που πίστεψε ότι μπορούσε να επωφεληθεί αυτών των επιτυχιών για να ασκήσει ανεξάρτητη πολιτική. Είχε απλώς ξεχάσει ότι κυβερνούσε χάρη στον Χαμενεΐ κι ότι αυτός που δίνει κάτι μπορεί να το πάρει πίσω. Κι έπαιξε ένα επικίνδυνο παιχνίδι.

Προκειμένου να ανακτήσει την εμπιστοσύνη του λαού, την οποία έχασε από τις εκλογές και μετά, ο Αχμαντινετζάντ και ο φίλος του Εσφαντιάρ Ραχίμ Μασχάιε -ο οποίος είχε οριστεί στην αρχή αντιπρόεδρος και, στη συνέχεια, διευθυντής του γραφείου του προέδρου- άρχισαν να επικαλούνται την αρχαία ιστορία της χώρας και να μιλούν για το «ιρανικό Ισλάμ». Ο Μασχάιε ανέπτυξε την ιδέα μιας «ιρανικής ισλαμικής σχολής», διακηρύσσοντας ότι ο σιιτισμός είναι η πλέον ορθή ερμηνεία του Ισλάμ, καθόσον βασίζεται στην αυθεντία των πνευματικών ηγετών, που είναι οι ιμάμηδες. Επιπλέον, οι Ιρανοί ήταν πάντα μονοθεϊστές και, ως εκ τούτου, η συνεισφορά τους είχε εμπλουτίσει σημαντικά το Ισλάμ. Σύμφωνα με τη θεωρία του, οι Ιρανοί κατέχουν «μια αγνή ερμηνεία της αλήθειας της ισλαμικής πίστης και του μονοθεϊσμού» και το Ιράν είναι «η ίδια η ενσάρκωση της πίστης».

Ο Αχμαντινετζάντ υποστήριξε τις απόψεις του στενού του συνεργάτη. Οταν το Βρετανικό Μουσείο δάνεισε στη χώρα τον κύλινδρο του Κύρου (4), εκφώνησε στο αρχαιολογικό μουσείο μια ομιλία με την οποία έπλεξε το εγκώμιο του Κύρου, ιδρυτή της περσικής αυτοκρατορίας, αλλά ταυτόχρονα ενός από τους μεγαλύτερους ηθικούς ηγέτες στην ιστορία της ανθρωπότητας. Στη διάρκεια μιας συνέντευξης διάρκειας μιας ώρας, αφιερωμένης στο γεγονός, πρόφερε τη λέξη «Ιράν» σαράντα πέντε φορές.

ΙΡΑΝΙΚΟ ΙΣΛΑΜ
Οι εθνικιστικοί τόνοι προκάλεσαν την οργή των συντηρητικών, που έκαναν λόγο για αιρετικές απόψεις. Ο Αγιατολάχ Μεσμπάχ Γιαζντί, παλαιός μέντορας και υποστηρικτής του Αχμαντινετζάντ, κατήγγειλε δημόσια την ιδέα ενός ιρανικού Ισλάμ. Εφθασε σε σημείο να χαρακτηρίσει τις απόψεις του Αχμαντινετζάντ «σκανδαλώδεις», χαρακτηρίζοντας την υπόθεση «δεύτερη αποστασία», ύστερα από αυτή του μεταρρυθμιστικού κινήματος.

Αλλο θέμα αντιπαράθεσης είναι οι απόψεις του Αχμαντινεζάντ και του Μασχάιε σχετικά με την επιστροφή του κρυμμένου ιμάμη. Από την αρχή του χρόνου, μια σειρά προπαγανδιστικών ταινιών με τίτλο «Η επικείμενη επανεμφάνιση» άφηναν να εννοηθεί ότι όλα όσα συνέβαιναν στον κόσμο, οι φυσικές καταστροφές, οι πόλεμοι, οι εξεγέρσεις στις μουσουλμανικές χώρες, η οικονομική ύφεση κ.λπ. ήταν σημάδια του επικείμενου γεγονότος. Η προσέγγιση είναι ανάλογη του εβραϊκού και του χριστιανικού χιλιασμού, με εξαίρεση τη λεπτομέρεια ότι οι ταινίες αυτές, που διανέμονταν ευρύτατα, παρουσίαζαν τον πρόεδρο Αχμαντινετζάντ ως ενσάρκωση του Σουαΐμπ Ιμπν Σαλέχ, ενός από τους αγίους που θα συνοδεύουν τον κρυμμένο ιμάμη.

Ο πρόεδρος και ο Μασχάιε δεν μπορούν να ισχυριστούν ότι εποφθαλμιούν τις θέσεις του αγιατολάχ Χαμενεΐ και των άλλων υψηλόβαθμων κληρικών, όμως η έλευση του κρυμμένου ιμάμη θα καθιστούσε άχρηστη όλη τη θρησκευτική ιεραρχία, ενώ ο πρόεδρος θα ήταν στο πλάι του για να τον βοηθήσει να χτίσει μια νέα εποχή ειρήνης και δικαιοσύνης σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο Αχμαντινετζάντ πάντα έκανε την πίστη του θέαμα. Αρχίζει όλες του τις ομιλίες με μια προσευχή για την επιστροφή του κρυμμένου ιμάμη και φέρεται ότι έριξε έναν κατάλογο των μελών του υπουργικού του συμβουλίου στο πηγάδι του τεμένους Ζανκαράν, κοντά στην Κομ, απ’ όπου υποτίθεται ότι θα εμφανιστεί ο κρυμμένος ιμάμης.

Ο αγιατολάχ Γιαζντί υπογράμμισε ότι δεν εναπόκειται στους απλούς ανθρώπους να ερμηνεύουν τις παραδόσεις σχετικά με τον κρυμμένο ιμάμη, ούτε και να προλέγουν τη στιγμή της επανεμφάνισής του. Ενας άλλος υψηλόβαθμος κληρικός, ο Γκολαμρεζά Μεσμπάχι-Μογκαντάν, εξέφρασε την ακόλουθη ένσταση: «Αν, μα το Θεό, ο Αχμαντινετζάντ θέλει να πει ότι ο ιμάμης Ζαμάν (ο κρυμμένος ιμάμης) υποστηρίζει την κυβέρνηση, αυτό δεν στέκει. Ο ιμάμης Ζαμάν σίγουρα δεν θα δεχόταν πληθωρισμό της τάξης του 20%, ούτε και θα υποστήριζε όλα τα κακώς κείμενα στη χώρα σήμερα».

Ο Αχμαντινετζάντ και ο Μασχάιε ξεκίνησαν επίσης μια εκστρατεία για να υποσκάψουν το κύρος των κληρικών, παρουσιάζοντάς τους ως αποκομμένους από τον σύγχρονο κόσμο. Το 2008, ο Μασχάιε οργάνωσε στην Τεχεράνη μια εκδήλωση, στη διάρκεια της οποίας γυναίκες έπαιζαν τουμπερλέκι, ενώ άλλες, με το Κοράνι υπό μάλης, ανέβαιναν σε ένα βάθρο για να απαγγείλουν στίχους του. Οι κληρικοί είδαν σε αυτό το γιορτινό πνεύμα, και ιδίως στη χρήση μουσικής, η οποία απαγορεύεται από τη σαρία, την απουσία σεβασμού προς το Κοράνι. Ο Μασχάιε αντέδρασε χαρακτηρίζοντάς τους άξεστους και αναίσθητους. Διακήρυξε ότι η μουσική βελτίωνε τις πνευματικές ικανότητες και καθάριζε την ψυχή και ότι αυτοί που δεν μπορούν να την εκτιμήσουν είναι σαν τα ζώα.

ΑΓΩΝΑΣ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗΣ
Με τον τρόπο αυτό ο Αχμαντινετζάντ και ο Μασχάιε υπονοούσαν ότι ο λαός δεν είχε ανάγκη των κληρικών για να του διδάξουν το Ισλάμ. Κι ενώ οι προκάτοχοί του διατηρούσαν στενές σχέσεις με τους μεγάλους Αγιατολάχ της Κομ, ο Αχμαντινεζάντ τους κράτησε εσκεμμένα σε απόσταση. Κατά τις περιοδείες του στις επαρχίες έπαιρνε μαζί του όλο το υπουργικό συμβούλιο. Η επίσκεψη στην Κομ όμως αναβλήθηκε πολλές φορές, κι όταν τελικά πραγματοποιήθηκε, στις 25 Μαΐου 2011, πήρε μαζί του ελάχιστους υπουργούς και δεν συνάντησε κανέναν θρησκευτικό ηγέτη.

Τα περιστατικά αυτά αντανακλούν έναν αγώνα επικράτησης μεταξύ του Αχμαντινετζάντ και της ομάδας του, από τη μια μεριά, και του αγιατολάχ Χαμενεΐ και των άλλων υψηλόβαθμων κληρικών -με την υποστήριξη των σημαντικότερων αρχηγών των Φρουρών της Επανάστασης- από την άλλη. Οι επιθέσεις κατά του Αχμαντινετζάντ και των συνεργατών του ήταν βίαιες. Ο Μασχάιε κατηγορήθηκε για μαγεία, για «πνευματισμό» και για συνεύρεση με τους δαίμονες. Περισσότεροι από είκοσι συνεργάτες της Προεδρίας έχουν συλληφθεί στη βάση παρόμοιων κατηγοριών.

Η σύγκρουση όμως δεν διεξάγεται μόνο στο θρησκευτικό πεδίο. Προκειμένου να μειωθεί η γραφειοκρατία, το Κοινοβούλιο είχε ζητήσει τη μείωση του αριθμού των υπουργείων. Ο Αχμαντινετζάντ συγχώνευσε το υπουργείο Οδών και Μεταφορών με αυτό του Οικισμού και της Χωροταξίας, το υπουργείο Ενέργειας με αυτό των Πετρελαίων, το υπουργείο Βιομηχανίας και Ορυχείων με αυτό του Εμπορίου, το υπουργείο Κοινωνικής Πρόνοιας και Κοινωνικής Ασφάλισης με το υπουργείο Εργασίας. Ομως, όλα αυτά τα έκανε χωρίς την έγκριση των βουλευτών ως προς τα πρόσωπα των νέων υπουργών. Αλλωστε, ανέλαβε ο ίδιος, προσωρινά, το υπουργείο Πετρελαίων, σε μια στιγμή κατά την οποία, πρώτη φορά εδώ και 35 χρόνια, κλήθηκε το Ιράν να ασκήσει την κυλιόμενη προεδρία του Οργανισμού των Χωρών Εξαγωγέων Πετρελαίου (OPEC).

ΑΒΕΒΑΙΗ ΕΚΒΑΣΗ
Το Συμβούλιο των Φρουρών έκρινε παράνομη την απόφαση του Αχμαντινετζάντ, αλλά αυτός απέρριψε την απόφασή του. Κατόπιν τούτου, έλαβε χώρα μια συνάντηση των εκπροσώπων των τριών εξουσιών, παρουσία του Ανώτατου Ηγέτη, ο οποίος επικύρωσε την απόφαση του Συμβουλίου και κάλεσε την κυβέρνηση να την εφαρμόσει, ο πρόεδρος όμως αρνήθηκε. Στις αρχές Ιουνίου, το Κοινοβούλιο αποφάσισε να παραπέμψει τον πρόεδρο για παραβίαση της νομοθεσίας. Την επόμενη ημέρα, ο Αχμαντινετζάντ υποχρεώθηκε να ορίσει νέο υπουργό Πετρελαίων.

Ο αγώνας μεταξύ του Αχμαντινετζάντ και του Χαμενεΐ συνεχίζεται χωρίς καμιά διαφαινόμενη κατάληξη. Ολα τα ενδεχόμενα είναι πιθανά: ο Αχμαντινετζάντ θα μπορούσε να αποφασίσει να παραιτηθεί· θα μπορούσαν να του απαγγελθούν κατηγορίες ή, στην καλύτερη περίπτωση, να του επιτραπεί να συνεχίσει τη θητεία του, αλλά με μειωμένη εξουσία.

Στις 2 Ιουνίου 2011, ο Μοχαμάντ Ρεζά Μπαονάρ, πρώτος αντιπρόεδρος του Κοινοβουλίου, δήλωνε: «Είχαμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο Ηγέτης (ο Χαμενεΐ) ήταν έτοιμος να αναλάβει δράση για να λήξει αυτή η διακυβέρνηση· φαίνεται όμως ότι επιθυμεί να την αφήσει να συνεχίσει ήρεμα το έργο της ώς το τέλος της θητείας της, ώστε η δέκατη διακυβέρνηση να λήξει ομαλά». Την κάλεσε ωστόσο να απομακρυνθεί «από τα παρεκκλίνοντα στοιχεία», τα οποία προκάλεσαν τις διαδηλώσεις του 2009.

Είναι αυτό, άραγε, μια αναστολή για τον Αχμαντινετζάντ;

(1) Κατά την πλειονότητα των σιιτών, ο δωδέκατος ιμάμης από τη γραμμή του Αλί, του γαμπρού του Προφήτη, ο οποίος χάθηκε το 874, δεν πέθανε, αλλά παραμένει «κρυμμένος». Κατά τον Αγιατολάχ Ρουχολά Χομεϊνί, ο Ηγέτης είναι ο εκπρόσωπός του επί της γης και έχει απεριόριστη εξουσία. Τη θεωρία αυτή αμφισβητούν άλλοι Αγιατολάχ.

(2) Βλ. «Iran’s stolen election, and what comes next», OpenDemocracy, Λονδίνο, 18 Ιουνίου 2009, www.opendemocracy.net

(3) Βλ. Ahmad Salmatian, «Dans le chaudron du pouvoir iranien», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2009.

(4) Κύλινδρος από άργιλο του 539 π.Χ., στον οποίο μπορεί κανείς να διαβάσει μια διακήρυξη του βασιλιά Κύρου του Β’.

* Πρώην κοσμήτορας της Σχολής Ξένων Γλωσσών (Ισπαχάν), επισκέπτης καθηγητής του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
http://www.enet.gr/?i=issue.el.home&date=24/07/2011&id=295938