Οι Τούρκοι, μετά την ήττα της Μάχης του Σαραντάπορου, συμπτύχθηκαν και στράφηκαν προς τα ανατολικά.
Το Γενικό Στρατηγείο μετά την απελευθέρωση της Κοζάνης, προώθησε τον όγκο των δυνάμεών του προς το υψίπεδό της. Οι πληροφορίες ήταν ασαφείς για την κατεύθυνση συμπτύξεως του εχθρού, επειδή δεν είχε επαφή μαζί του. Το Γενικό Στρατηγείο, αποφάσισε τη στροφή του όγκου της Στρατιάς προς Βέροια και κατόπιν προς Θεσσαλονίκη, επειδή η Ελληνική Κυβέρνηση ενδιαφερόταν για την απελευθέρωσή της πριν φθάσει εκεί ο Βουλγαρικός Στρατός.
Το Γενικό Στρατηγείο, βασιζόμενο στην απόφαση που είχε ληφθεί και αφορούσε τη στροφή της Στρατιάς προς τα ανατολικά, άρχισε να εκδίδει ανάλογες διαταγές από το απόγευμα της 13ης Οκτωβρίου, με βάση τις οποίες κινήθηκαν οι Ελληνικές δυνάμεις.
Ο Ελληνικός Στρατός κατά την προέλασή του προς τα ανατολικά, έδωσε με τους Τούρκους τη δεύτερη σοβαρή μάχη μετά από αυτή στο Σαραντάπορο, τη μάχη των Γιαννιτσών, η οποία διεξήχθη στην ομώνυμη αμυντική τοποθεσία.
2. Περιγραφή του Πεδίου της Μάχης
α. Το εδαφικό διαμέρισμα της περιοχής Γιαννιτσών, που οι Τούρκοι επέλεξαν ως αμυντική τοποθεσία και εγκατέστησαν τον όγκο των δυνάμεών τους, έχει ανάπτυγμα 10 χιλιομέτρων περίπου και περιλαμβάνει κυρίως τα υψώματα των χωριών Αμπελιές και Πενταπλάτανος, καθώς και την πόλη των Γιαννιτσών.
Προς τα βόρεια ορίζεται από το όρος Πάικο, ενώ στα νότια εκτεινόταν εκείνη την εποχή η αποξηραμένη σήμερα λίμνη των Γιαννιτσών. Στα δυτικά υπάρχει ο ποταμός Λουδίας και στα ανατολικά ο Αξιός ποταμός.
Μεταξύ της παραπάνω λίμνης και των εκβολών των ποταμών Λουδία και Αλιάκμονα σχηματιζόταν κατά την περίοδο εκείνη μία στενή λωρίδα εδάφους, αναπτύγματος 3 χιλιομέτρων περίπου, η οποία ήταν πολύ εύκολο να εξασφαλισθεί, αφού η κίνηση, λόγω και των ελών που υπήρχαν, ήταν δυνατή μόνο σε ορισμένες κατευθύνσεις.
β. Η τοποθεσία των Γιαννιτσών, παρά το μειονέκτημα ότι είχε στα νώτα της ένα μεγάλο κώλυμα, τον Αξιό ποταμό, προσφερόταν για άμυνα με μέτωπο προς τα δυτικά, λόγω των παρακάτω πλεονεκτημάτων :
(1) ΄Εφραζε την κύρια οδική αρτηρία, από την ΄Εδεσσα μέσω Γιαννιτσών, προς τη Θεσσαλονίκη.
(2) Στήριζε ικανοποιητικά τα πλευρά της, στο όρος Πάικο από τα βόρεια και στη λίμνη Γιαννιτσών από τα νότια.
(3) Τα περιλαμβανόμενα υψώματα, παρότι δεν είχαν μεγάλο υψοδείκτη προσφέρονταν για άμυνα, καθόσον το προ αυτών έδαφος ήταν τελείως πεδινό και ακάλυπτο και επέτρεπε την εκτέλεση παρατηρούμενων πυρών και την πλήρη εκμετάλλευση των θεριστικών πυρών των όπλων πεζικού.
(4) Επέτρεπε την ανάπτυξη των δυνάμεων της άμυνας, καθώς και των όπλων υποστηρίξεως.
(5) Η επάνδρωσή της απαιτούσε περιορισμένες σχετικά δυνάμεις και δεν ήταν ευχερής η υπερκέρασή της τόσο από τα νότια, λόγω της λίμνης και του ελώδους του εδάφους, όσο και από τα βόρεια δια του Πάικου όρους, όπου το έδαφος ήταν εξαιρετικά δύσβατο.
(6) Η ύπαρξη πίσω (ανατολικά) από την τοποθεσία παράλληλων αντερεισμάτων προσέδιδε το απαραίτητο βάθος για εκείνη την εποχή και εξυπηρετούσε την κατάλληλη τοποθέτηση και κίνηση των εφεδρειών.
(7) Η τοποθεσία, τέλος, κάλυπτε ευρέως την πόλη της Θεσσαλονίκης και την περιοχή της και προάσπιζε άμεσα τα Γιαννιτσά που τότε θεωρούνταν ιερή πόλη των Μουσουλμάνων.
γ. Πρέπει να τονισθεί πως ορισμένα από τα πλεονεκτήματα της αμυντικής τοποθεσίας ίσχυαν την εποχή που η λίμνη υπήρχε με τις ελώδης προεκτάσεις της έως τις εκβολές του ποταμού Λουδία. Οι απόψεις τακτικής όμως διαφοροποιήθηκαν από τότε που η λίμνη αποξηράνθηκε.
3. Γενική Κατάσταση, Δυνάμεις και Διάταξη των Αντιπάλων
α. Τούρκων
Οι δυνάμεις του Τουρκικού Στρατού που συμπτύχθηκαν από την τοποθεσία Σαρανταπόρου προς την Κοζάνη, κατευθύνθηκαν κατά το κύριο μέρος τους διά μέσου της Βέροιας προς τα ανατολικά. Οι δυνάμεις αυτές αφού ενισχύθηκαν και με τη 14η Μεραρχία Σερρών, που μεταφέρθηκε από το Στρυμόνα σιδηροδρομικώς, εγκαταστάθηκαν αμυντικά στην τοποθεσία Γιαννιτσών για να απαγορεύσουν την προέλαση του Ελληνικού Στρατού προς τη Θεσσαλονίκη. Το σύνολό τους υπολογιζόταν σε 25.000 άντρες περίπου, που υποστηρίζονταν από 24-30 πυροβόλα.
Σύμφωνα με στοιχεία του Τουρκικού Επιτελείου, που κοινοποιήθηκαν το 1929, την κύρια τοποθεσία Γιαννιτσών υπερασπίζονταν η 14η Μεραρχία Σερρών, η οποία αποτελούνταν από τα 40ό, 41ο, 42ο Συντάγματα Πεζικού (από τρία τάγματα το καθένα), το 14ο Σύνταγμα Πεδινού Πυροβολικού (5 πυροβολαρχίες), μία ορειβατική πυροβολαρχία του 13ου Συντάγματος Πυροβολικού, το 25ο Σύνταγμα Ιππικού, ένα λόχο Μηχανικού και ένα λόχο Νοσοκόμων. Στη Μεραρχία αυτή υπαγόταν επίσης και το Απόσπασμα Κατερίνης (4 τάγματα Πεζικού, μία ορειβατική πυροβολαρχία και μία ίλη Ιππικού).
Η διάταξη των παραπάνω δυνάμεων ήταν η εξής :
(1) Δύο συντάγματα Πεζικού της Μεραρχίας κατείχαν θέσεις στα αντερείσματα δυτικά των Γιαννιτσών και αμέσως βόρεια της αμαξιτής οδού Σκύδρας – Γιαννιτσών.
(2) Το Απόσπασμα Κατερίνης, στο δεξιό της διατάξεως και αμέσως βόρεια της καροποίητης οδού χ. Αξός – Γιαννιτσά.
(3) Το τρίτο Σύνταγμα της Μεραρχίας νοτιοανατολικά του χωριού Πενταπλάτανος.
(4) Τρεις πεδινές και δύο ορειβατικές πυροβολαρχίες, είχαν ταχθεί στα δυτικά των Γιαννιτσών για να υποστηρίξουν τα τμήματα που αμύνονταν εκεί. Οι άλλες δύο πεδινές πυροβολαρχίες είχαν ταχθεί νοτιοανατολικά των υψωμάτων του χωριού Πενταπλάτανος για την υποστήριξη του τομέα αυτού.
(5) Το Σύνταγμα Ιππικού με την Ίλη του Αποσπάσματος Κατερίνης κάλυπταν ολόκληρη την αμυντική τοποθεσία.
β. Ελλήνων
Ο όγκος της Στρατιάς συγκεντρώθηκε στην πεδιάδα της Βέροιας, αφού πέρασε την ορεινή περιοχή του Βερμίου και της Κατερίνης και μετά από συμπλοκές στα Στενά Τριπόταμου, στο χ. Ξηρολείβαδο, στο χ. Βρωμοπήγαδο, απώθησε με ευκολία τους Τούρκους. Η συγκέντρωση της Στρατιάς καλύφθηκε από την V Μεραρχία στην περιοχή Αμύνταιο – Κλειδί από τα αριστερά και από τα δεξιά από την VII Μεραρχία η οποία, αφού απελευθέρωσε την Κατερίνη, προωθήθηκε μέχρι τον Αλιάκμονα ποταμό. Η διάταξη της Στρατιάς το απόγευμα της 18ης Οκτωβρίου ήταν η εξής:
(1) Η V Μεραρχία (υπό το Συνταγματάρχη Μηχανικού Ματθαιόπουλο Δημήτριο) στην περιοχή Αμύνταιο – Ξυνό Νερό.
(2) Η VI Μεραρχία (υπό το Συνταγματάρχη Μηχανικού Μηλιώτη Κομνηνό) στην περιοχή Σκύδρας.
(3) Η IV Μεραρχία (υπό τον Υποστράτηγο Μοσχόπουλο Κων/νο) στην περιοχή του χωριού Άγιος Γεώργιος, με τάγμα στο Σανδάλι.
(4) Η ΙΙ Μεραχία (υπό τον Υποστράτηγο Καλλάρη Κων/νο) στην περιοχή του χωριού Εσώβαλτα.
(5) Η Ι Μεραρχία (υπό τον Υποστράτηγο Μανουσογιαννάκη Εμμανουήλ) στο χωριό Ζερβοχώρι.
(6) Η ΙΙΙ Μεραρχία (υπό τον Υποστράτηγο Δαμιανό Κων/νο) στην περιοχή Λουκά του χωριού ΄Αγιος Λουκάς.
(7) Η Ταξιαρχία Ιππικού (υπό τον Αντισυνταγματάρχη Ιππικού Καραμανλίκη Γεώργιο) στη Βέροια.
(8) Η VII Μεραρχία (υπό το Συνταγματάρχη Πυροβολικού Κλεομένη Κλεομένη) στην περιοχή της γέφυρας Νησέλι στον ποταμό Αλιάκμονα.
(9) Απόσπασμα Ευζώνων (2ο και 6ο Τάγματα Ευζώνων υπό τον Αντισυνταγματάρχη Μηχανικού Κωνσταντινόπουλο Κων/νο) στην περιοχή του χωριού Λουτρός νοτιοδυτικά της Αλεξάνδρειας.
(10) Απόσπασμα Ευζώνων (1ο και 4ο Τάγματα Ευζώνων υπό το Συνταγματάρχη Μηχανικού Γεννάδη Στέφανο) στην περιοχή Γρεβενών.
(11) Το Γενικό Στρατηγείο στο Σιδηροδρομικό Σταθμό της Νάουσας.
4. Σχέδια και Αποστολές Αντιπάλων
α. Τούρκων
Το σχέδιο ενεργείας του Τουρκικού Στρατού βασιζόταν κυρίως σε σταθερή άμυνα στην τοποθεσία των Γιαννιτσών. Για τον Αρχιστράτηγο Χασάν-Ταξίν Πασά, η άμυνα της ανατολικής όχθης του Αξιού πιθανόν να παρουσίαζε μεγαλύτερα πλεονεκτήματα λόγω του κωλύματος του ποταμού. Η επιλογή όμως της τοποθεσίας των Γιαννιτσών έγινε, επειδή προάσπιζε άμεσα μια ιερή πόλη των Μουσουλμάνων, ή ο Τούρκος Αρχιστράτηγος δίσταζε να καταλάβει μια γραμμή άμυνας πολύ κοντά στην πόλη της Θεσσαλονίκης.
β. Ελλήνων
(1) Οι πληροφορίες για τον εχθρό που είχε το Γενικό Στρατηγείο ήταν αόριστες και σε πολλές περιπτώσεις συγκεχυμένες. Οι ενισχύσεις που είχαν προωθηθεί από τη Θεσσαλονίκη στα ανατολικά του ποταμού Αξιού ήταν άγνωστο αν συνέχισαν δυτικά του ποταμού προς το Λουδία ή προς τα βόρεια της λίμνης των Γιαννιτσών. Οι εχθρικές δυνάμεις οι οποίες συμπτύχθηκαν από την Κατερίνη και τη Βέροια ήταν βέβαιο ότι πέρασαν τον ποταμό Λουδία. Τέλος, υπήρχαν πληροφορίες ότι μικρή δύναμη του εχθρού που υποχωρούσε κατέλαβε την Έδεσσα και άλλη δύναμη κατευθύνθηκε προς τα Γιαννιτσά και το μεγαλύτερο μέρος της συμπτύχθηκε προς τη Θεσσαλονίκη. Κατά μια άλλη πληροφορία, η τουρκική δύναμη στην Έδεσσα υποχώρησε προς τα Γιαννιτσά και την Αριδαία. Αυτή η ασάφεια των πληροφοριών οφειλόταν κυρίως στο γεγονός ότι η Στρατιά στερούνταν από το κατάλληλο όργανο της αναγνωρίσεως, την Ταξιαρχία Ιππικού, που έφθασε στη Βέροια μόλις το απόγευμα της 18ης Οκτωβρίου. Η Στρατιά θα έπρεπε, εξαιτίας αυτής της καταστάσεως, να αντιμετωπίσει με επιτυχία και τις τρεις πιθανές περιπτώσεις είτε δηλαδή η κύρια δύναμη του εχθρού βρισκόταν στα Γιαννιτσά, είτε πίσω από τον ποταμό Λουδία, είτε τέλος ανατολικά του Αξιού.
(2) Από τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου και από τα παραπάνω, φαίνεται ότι το σχέδιό του γενικά, ήταν το εξής: Προέλαση του όγκου της Στρατιάς σε ευρύ μέτωπο από το χώρο βόρεια της λίμνης των Γιαννιτσών προς τον ποταμό Αξιό αρχικά μέχρι τη γραμμή των χωριών Δαμιανό – Πενταπλάτανος – Μεσιανό – Παραλίμνη, για να παρακαμφθεί το κώλυμα του ποταμού Λουδία. Η παραπέρα κίνηση της Στρατιάς θα καθοριζόταν μετά την αποσαφήνιση της καταστάσεως του εχθρού. Το δεξιό της Στρατιάς θα καλυπτόταν ταυτόχρονα από την περιοχή του Λουδία με τις δυνάμεις που θα ενεργούσαν εκεί.
(3) Με βάση τις παραπάνω εκτιμήσεις και αποφάσεις, το Γενικό Στρατηγείο εξέδωσε στις 1800 της 18ης Οκτωβρίου διαταγή επιχειρήσεων για την επομένη, με την οποία προβλέπονταν οι παρακάτω ενέργειες :
(α) Οι VI, IV, II και ΙΙΙ Μεραρχίες να κινηθούν από τις 0700 και να φθάσουν αντίστοιχα ανατολικά από τα χωριά Δαμιανό, Πενταπλάτανος, Μεσιανό και Παραλίμνη, απ΄όπου να προωθήσουν αναγνωρίσεις προς τον Αξιό ποταμό.
(β) Η Ι Μεραρχία κινούμενη την ίδια ώρα δια μέσου των χωριών Κρύα Βρύση – Καρυώτισσα, να φτάσει στα Γιαννιτσά (νότια της πόλεως).
(γ) Η VII Μεραρχία να παραμείνει στην περιοχή Αλεξάνδρειας για να καλύπτει το δεξιό της Στρατιάς και τη Βέροια από τυχόν εχθρική επίθεση από την περιοχή του χωριού Άδενδρο και να αποστείλει αναγνωρίσεις ιππικού προς τις γέφυρες του Λουδία.
(δ) Το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου, να προωθηθεί στο χ. Πλάτανος και να αναγνωρίσει τον πόρο του Λουδία προς το χ. Κύμινα για ενδεχόμενη διάβαση από εκεί.
(ε) Η Ταξιαρχία Ιππικού, αφού διαθέσει μία ίλη της στην V Μεραρχία να κινηθεί στο χωριό Βρυσάκι. Η αποσπασμένη Ίλη θα κινούνταν διαμέσου Έδεσσας προς το Αμύνταιο ή τη Βεύη και θα προέβαινε παράλληλα σε αναγνώριση της στενωπού Έδεσσας – Άρνισσας.
(στ) Το Γενικό Στρατηγείο, θα αναχωρούσε από το ΣΣ Νάουσας για τη Σκύδρα και από εκεί θα κατευθυνόταν στα Γιαννιτσά, όπου θα αναπτυσσόταν από τις 1200 της 19ης Οκτωβρίου.
(4) Στην ίδια διαταγή αναφερόταν ότι ο αντίπαλος κατέστρεψε την οδική γέφυρα στον ποταμό Λουδία και αποσύρθηκε πέρα απ΄αυτόν χωρίς να διευκρινίζεται ακριβώς αν οι κύριες δυνάμεις του βρίσκονταν ακόμη μεταξύ των ποταμών Λουδία και Αξιού ή αν αποσύρθηκαν πέρα από τον Αξιό. Το Γενικό Στρατηγείο, προέβλεπε για τις 19 Οκτωβρίου ότι η προέλαση της Στρατιάς προς τα Γιαννιτσά θα γινόταν χωρίς σοβαρή εμπλοκή με τον εχθρό τον οποίο θεωρούσε ότι προπαρασκευαζόταν για άμυνα στην περιοχή του ποταμού Αξιού.
(5) Όπως προκύπτει από τα παραπάνω το Γενικό Στρατηγείο διέταξε, για την επομένη, την προέλαση του όγκου της Στρατιάς προς τον ποταμό Αξιό, από την εδαφική ζώνη βόρεια της λίμνης των Γιαννιτσών, ενώ στα νότια της λίμνης, διεθέσε την VII Μεραρχία, το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινοπούλου και την Ταξιαχία Ιππικού για την κάλυψη του δεξιού πλευρού της και της Βέροιας από την κατεύθυνση του ποταμού Λουδία. Έδρα του Στρατηγείου από το μεσημέρι της επόμενης ημέρας όρισε τα Γιαννιτσά. Καταδεικνύεται έτσι ολοφάνερα ότι θεωρούσε πως βόρεια της λίμνης δεν υπήρχε εχθρός ή και αν υπήρχε ήταν αμελητέος. Η μάχη των Γιαννιτσών, επομένως, μπορεί να χαρακτηρισθεί ως μάχη μη αναμενόμενη «μάχη εκ συναντήσεως» (χωρίς πλήρη προπαρασκευή και πρόβλεψη για ανάλογη διεύθυνση κτλ).
5. Διεξαγωγή της Μάχης
α. Από το πρωί της 19ης Οκτωβρίου άρχισε η προέλαση της Στρατιάς προς τα ανατολικά με τις Μεραρχίες συμπαραταγμένες από αριστερά (βόρεια) προς τα δεξιά (νότια) ως εξής:
(1) Η VI Μεραρχία αναχώρησε στις 0700 από τη Σκύδρα με εμπροσθοφυλακή το 9ο Τάγμα Ευζώνων και κινήθηκε στο δρομολόγιο Δροσερό-Αχλαδοχώρι προς Αμπελιές και Πενταπλάτανο. Λόγω του ανώμαλου και δύσβατου εδάφους κατόρθωσε να φθάσει μόλις στις 1330 στο χωριό Αμπελιές, όπου έλαβε επαφή με τον εχθρό και, αφού συντονίσθηκε με την IV Μεραρχία που ενεργούσε δεξιά, αναπτύχθηκε για μάχη.
(2) Η IV Μεραρχία αναχώρησε με καθυστέρηση εξαιτίας του αργού ανεφοδιασμού των Μονάδων της, με εμπροσθοφυλακή το 9ο Σύνταγμα Πεζικού. Η Μεραρχία κινήθηκε από το δρομολόγιο Γυψοχώρι-Μυλότοπος προς το χ. Αξός. Τις μεσημβρινές ώρες η Μεραρχία συγκεντρώθηκε στο Μυλότοπο και από εκεί κινήθηκε επιθετικά με δύο Συντάγματα στο πρώτο κλιμάκιο 9ο (αριστερά) και 8ο (δεξιά) προς το χ. Αξός και τη βορειοδυτική παρυφή των Γιαννιτσών. Μετά την ανατροπή μικρών εχθρικών τμημάτων κατέλαβε το χωριό Αξός και συνέχισε προς τα Γιαννιτσά. Τελικά, έλαβε, στενή επαφή με την τοποθεσία αντιστάσεως του εχθρού στις 1430 απωθώντας συνεχώς εχθρικά τμήματα που βρίσκονταν προ της τοποθεσίας αυτής.
(3) Οι II και III Μεραρχίες αναχώρησαν το πρωί με εμπροσθοφυλακή ένα Σύνταγμα η κάθε μία, 3ο και 12ο και τις Ημιλαρχίες τους. Κινήθηκαν στα δρομολόγια Εσώβαλτα-Καρυώτισσα-Γιαννιτσά και ΄Αγιος Λουκάς-Μελίσσι-Γιαννιτσά αντίστοιχα.
Οι Ημιλαρχίες των Μεραρχιών βλήθηκαν στις 0900 με πυρά πεζικού από τη νότια και νοτιοδυτική παρυφή του χωριού Καρυώτισσα και ανέκοψαν την κίνησή τους, περιμένοντας την άφιξη των εμπροσθοφυλακών. Από τις ίδιες θέσεις βλήθηκε η στρατοπεδεία του Γενικού Στρατηγείου ενώ προπορευόταν προς τα Γιαννιτσά για να προπαρασκευάσει τα θέματα αναπτύξεως και λειτουργίας του. Με την επέμβαση της κύριας δυνάμεως της εμπροσθοφυλακής, τα προωθημένα εχθρικά τμήματα διέκοψαν τον αγώνα και συμπτύχθηκαν εσπευσμένα προς τα Γιαννιτσά από τη γέφυρα Ασπροποτάμου κοντά στο χ. Μελίσσι. Απειλήθηκε μάλιστα η σύμπτυξή τους σοβαρά, επειδή το Ι/12 Τάγμα κινήθηκε γρήγορα προς τη γέφυρα, την κατέλαβε άθικτη και την πέρασε καταδιώκοντας κατά πόδας τον εχθρό. Το Τάγμα όμως αναγκάσθηκε να ανακόψει την κίνησή του, μόλις πέρασε τη γέφυρα για να περιμένει την άφιξη των υπόλοιπων Μονάδων που καθυστερούσαν εξαιτίας της δραστικής βολής του εχθρικού πυροβολικού.
Το πυροβολικό της ΙΙ Μεραρχίας κατόρθωσε να ταχθεί στις 1200 και να βάλει εναντίον των θέσεων του τουρκικού πυροβολικού, αλλά και πάλι καθυστερούσε η κίνηση των τμημάτων. Κανένα άλλο τμήμα μέχρι τις 1500 δεν πέρασε πέρα από τη γέφυρα εκτός από το Ι/12 Τάγμα.
Οι Μεραρχίες, αφού αποκόπηκαν δυτικά της γέφυρας Μελίσσι που βαλλόταν συνεχώς, δεν επιχειρούσαν να περάσουν, περιμένοντας η καθεμιά να περάσει η άλλη. Έτσι, ο αγώνας περιορίσθηκε σε μονομαχία πυροβολικού μέχρι την ώρα αυτή, ενώ οι μεραρχίες που ενεργούσαν βόρεια αυτών είχαν ήδη αρχίσει την επίθεση κατά των Γιαννιτσών.
β. Το Γενικό Στρατηγείο έλαβε γνώση της καταστάσεως που δημιουργήθηκε ενώ κινούνταν στην αμαξιτή οδό προς τα Γιαννιτσά, στάθμευσε δυτικά της Καρυώτισσας και διέταξε τα εξής:
(1) Η IV Μεραρχία να κατευθυνθεί προς το χ. Πενταπλάτανος και να επιτεθεί κατά του δεξιού του εχθρού.
(2) Οι ΙΙ και ΙΙΙ Μεραρχίες να συνεχίσουν την επίθεση προς τα Γιαννιτσά.
(3) Η VII Μεραρχία να διαβεί το Λουδία νότια της λίμνης των Γιαννιτσών και να επιτεθεί κατά των τουρκικών τμημάτων που βρίσκονταν στο μέτωπό της.
(4) Το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινοπούλου να ενεργήσει προς Κύμινα και να περάσει τον ομώνυμο πόρο του Λουδία.
(5) Η Ταξιαρχία Ιππικού να ακολουθήσει αρχικά το Απόσπασμα Ευζώνων και στη συνέχεια να ενεργήσει ανάλογα με την κατάσταση.
γ. Μετά την επέμβαση του πυροβολικού των ΙΙ και ΙΙΙ Μεραρχιών, περιορίσθηκε η δράση του τουρκικού πυροβολικού και άρχισαν τα τμήματά τους να περνούν από τη γέφυρα Μελίσσι, από τις 1500. Η ενέργεια αυτή, συνεχίσθηκε και κατά τη διάρκεια της νύκτας και μέχρι το πρωί είχαν περάσει ανατολικά της γέφυρας σχεδόν όλα τα τμήματα, εκτός από το 10ο ΣΠ και το πυροβολικό της ΙΙΙ Μεραρχίας. Οι Μεραρχίες όμως που πέρασαν τη γέφυρα δεν επιδίωξαν να επανακτήσουν την επαφή με τον εχθρό κατά τη διάρκεια της νύκτας, αλλά περιορίσθηκαν στην εγκατάσταση τμημάτων ασφαλείας σε απόσταση 1.500 μ. περίπου πέρα από τη γέφυρα.
δ. Η IV Μεραρχία, λόγω του διεξαγόμενου αγώνα από τα δύο εμπρός συντάγματά της (8ο και 9ο) στη βόρεια παρυφή των Γιαννιτσών και μετά τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου, ανέθεσε στο εφεδρικό σύνταγμά της (11ο) την ενέργεια προς το χ. Πενταπλάτανος και την προσβολή του δεξιού του εχθρού. ΄Ετσι, η IV Μεραρχία, συνεχίζοντας την επίθεση με τα τρία συντάγματα στην πρώτη γραμμή και υποστηριζόμενη με το σύνολο του πυροβολικού της, κατόρθωσε να προωθηθεί και ύστερα από σκληρό αγώνα να καταλάβει δεσπόζοντα τμήματα της κύριας αμυντικής τοποθεσίας των Τούρκων.
Στις 1800 οι Τούρκοι ενήργησαν αντεπίθεση προς το δεξιό πλευρό της Μεραρχίας (τομέας 8ου Συντάγματος), το οποίο ήταν ακάλυπτο, εξαιτίας της βραδείας διαπεραιώσεως των τμημάτων των ΙΙ και ΙΙΙ Μεραρχιών που ενεργούσαν στα δεξιά της (νοτιότερα). Χάρη όμως στον ηρωισμό του ΙΙΙ/8 Τάγματος, που δέχθηκε την αντεπίθεση, η προσπάθεια των Τούρκων αποκρούσθηκε με σοβαρές μάλιστα γι΄αυτούς απώλειες και τα τμήματα της Μεραρχίας διανυκτέρευσαν στις θέσεις που κατέλαβαν, σε στενή επαφή με τον εχθρό.
ε. Η εμπροσθοφυλακή της VI Μεραρχίας επιτέθηκε και ανέτρεψε τα προκαλυπτικά τμήματα του εχθρού. Η Μεραρχία άρχισε την επίθεσή της στις 1430 προς τα υψώματα του χωριού Πενταπλάτανος με το 17ο ΣΠ αριστερά και το 18ο ΣΠ δεξιά και πέτυχε την κατάληψη σοβαρών εδαφικών ερεισμάτων και τον πλήρη σύνδεσμο με την IV Μεραρχία. Οι Διοικητές των 18ου ΣΠ και Ι/18 Τάγματος τέθηκαν εκτός μάχης κατά την προσπάθεια για την κατάληψη του λόφου που δέσποζε σε όλη την τοποθεσία. Επακολούθησε σύγχυση και αταξία λόγω των μεγάλων απωλειών ιδίως σε αξιωματικούς με συνέπεια το Σύνταγμα να συμπτυχθεί προς τα πίσω σε κατάλληλες θέσεις για ανασυγκρότηση.
Ο Διοικητής του 1ου Συντάγματος Ευζώνων Αντισυνταγματάρχης Πεζικού Παπαδόπουλος Διονύσιος που βρισκόταν στον τομέα του 9ου Τάγματος Ευζώνων μόλις αντιλήφθηκε την κατάσταση που επικρατούσε στα δεξιά, έφθασε επιτόπου, ανασύνταξε και εμψύχωσε τα τμήματα που είχαν συμπτυχθεί και μπαίνοντας επικεφαλής τους επιτέθηκε και πάλι. Μετά από σκληρό αγώνα κατόρθωσε να ανακαταλάβει το έδαφος που είχε απωλεσθεί και να προωθηθεί προς το χ. Πενταπλάτανος.
Τις τελευταίες απογευματινές ώρες τα τμήματα αυτά κατόρθωσαν να διασπάσουν την εχθρική τοποθεσία και να φθάσουν στις θέσεις του τουρκικού πυροβολικού, στα νότια του χωριού Πενταπλάτανος, το οποίο όμως είχε προβλέψει έγκαιρα τον κίνδυνο που δημιουργούνταν από την προέλαση των ελληνικών τμημάτων και είχε αποσυρθεί, αφού εγκατέλειψε αφθονία πυρομαχικών και λοιπών υλικών.
Το 9ο Τάγμα Ευζώνων συνεχίζοντας την επίθεσή του, πέτυχε να απωθήσει τον εχθρό και να καταλάβει και τα τελευταία ερείσματα της τοποθεσίας. Εξαιτίας όμως των μεγάλων απωλειών αναγκάσθηκε, να ανακόψει την παραπέρα κίνησή του και να ασχοληθεί με την εξασφάλιση των θέσεων που είχε ήδη καταλάβει.
Το 17ο Σύνταγμα, που ενεργούσε στο αριστερό της Μεραρχίας, κινήθηκε με μεγάλη βραδύτητα, με αποτέλεσμα μόλις τις εσπερινές ώρες να προσεγγίσει κάπως τον αμυνόμενο εχθρό στο χ. Πενταπλάτανος και να ανταλλάξει πυρά μαζί του.
στ. Ο αγώνας των τεσσάρων Μεραρχιών (ΙΙ,III,IV,VI) διακόπηκε τη νύκτα 19/20. Τα τμήματά τους παρέμειναν στις θέσεις τους. Οι υπόλοιπες Μονάδες της Στρατιάς, ενήργησαν ως εξής:
(1) Η Ι Μεραρχία μεταστάθμευσε στην Καρυώτισσα όπου και διανυκτέρευσε.
(2) Η VII Μεραρχία δε μετακινήθηκε από τις θέσεις της, επειδή δεν είχε λάβει ακόμη τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου για επίθεση προς το Λουδία.
(3) Η Ταξιαρχία Ιππικού διανυκτέρευσε στην Αλεξάνδρεια.
(4) Το Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινόπουλου αφού συγκεντρώθηκε από τις 1300 στο χ. Πλάτανος, ασχολήθηκε με την περισυλλογή υλικών για τη ζεύξη του Λουδία στον πόρο μεταξύ των χωριών Τρίκαλα και Κύμινα.
ζ. Σύμφωνα με τη διαταγή που εξέδωσε το Γενικό Στρατηγείο στις 1700, έπρεπε η επίθεση να συνεχισθεί από το πρωί της επόμενης ημέρας. Μετά από αυτό, οι Μεραρχίες ενήργησαν την επόμενη ημέρα ως εξής (από αριστερά προς τα δεξιά):
(1) Η VI Μεραρχία, ενεργώντας δραστήρια και αποφασιστικά, κατέλαβε μέχρι τις μεσημβρινές ώρες το χ. Πενταπλάτανος με το 17ο Σύνταγμα Πεζικού, ενώ νοτιότερα επιτέθηκε με το 9ο Τάγμα Ευζώνων κατά των θέσεων του τουρκικού πυροβολικού στο νεκροταφείο της πόλεως. ΄Υστερα από σκληρό αγώνα «εκ του συστάδην» το Τάγμα αυτό κατόρθωσε να ανατρέψει τα τουρκικά τμήματα και να αιχμαλωτίσει την εκεί τουρκική πυροβολαρχία. Στη συνέχεια κατέλαβε τους λόφους ανατολικά του νεκροταφείου και τις μεσημβρινές ώρες έφθασε δύο χιλιόμετρα ανατολικά των Γιαννιτσών, κυριεύοντας άλλα τέσσερα πυροβόλα.
(2) Η IV Μεραρχία επιτέθηκε με όλες τις δυνάμεις της εναντίον της βορειοδυτικής παρυφής των Γιαννιτσών. Ο κλονισμός των Τούρκων σε όλη την τοποθεσία έγινε καταφανής από τις 0900 επειδή η επίθεση της Μεραρχίας ήταν αποφασιστική και η προώθησή της ραγδαία.
(3) Η ΙΙ Μεραρχία επιτέθηκε κατά της δυτικής παρυφής των Γιαννιτσών με δύο Συντάγματα στο πρώτο κλιμάκιο, 3ο αριστερά (βόρεια), 7ο δεξιά (νότια). Οι Τούρκοι αρχικά αντέταξαν σθεναρή άμυνα, αλλά από τις 0900 άρχισαν να κάμπτονται και να παρουσιάζουν ενδείξεις για εγκατάλειψη της τοποθεσίας.
(4) Η ΙΙΙ Μεραρχία έχοντας προωθήσει δύο Συντάγματα, το 10ο αριστερά (βόρεια) και 6ο δεξιά (νότια), επιτέθηκε εναντίον της οργανωμένης τοποθεσίας των Τούρκων νότια της πόλεως των Γιαννιτσών. Η προώθηση των Συνταγμάτων γινόταν αργά και με πολλές απώλειες, επειδή το έδαφος ήταν ελώδες στον τομέα της Μεραρχίας και από το πρωί έπεφτε ραγδαία βροχή.
(5) Τα τμήματα που ενεργούσαν στο νότιο τομέα πέρασαν το Λουδία ποταμό από το μεσημέρι και είχαν και μικροσυμπλοκές με τον εχθρό. Περιορίσθηκαν μόνο να εξασφαλίσουν τη γραμμή Άδενδρο-Κύμινα χωρίς να εκμεταλλευθούν την αδυναμία του εχθρού προς τον κάτω ρου του ποταμού Αξιού.
(6) Η κατάληψη του νεκροταφείου στον τομέα της VI Μεραρχίας και η προέλαση του 9ου Τάγματος Ευζώνων ανατολικά των Γιαννιτσών είχαν αποφασιστικά αποτελέσματα. Οι Τούρκοι άρχισαν να παίρνουν διάταξη για γενική υποχώρηση μπροστά στον κίνδυνο πλευροκοπήσεως και αποκοπής των οδών συμπτύξεώς τους. Οι κινήσεις τους όμως έγιναν αντιληπτές από τη ΙΙ και IV Μεραρχίες που ενέτειναν τις προσπάθειές τους και επιτέθηκαν εναντίον του μετώπου και των πλευρών των τουρκικών τμημάτων. Τα Συντάγματα τους μπήκαν στην πόλη των Γιαννιτσών στις 1100, αιχμαλώτισαν εχθρικό λόχο με τους αξιωματικούς του και κυρίευσαν 3 πυροβόλα, 2 πολυβόλα και 2 σημαίες. Η ΙΙΙ Μεραρχία εξακολούθησε την προέλασή της προς Παραλίμνη από τη νότια παρυφή των Γιαννιτσών.
(7) Η Ι Μεραρχία που βρισκόταν 3 χιλιόμετρα ανατολικά της γέφυρας Μελίσσι πήρε στις 1300 τη διαταγή του Γενικού Στρατηγείου να καταδιώξει τα εχθρικά τμήματα που συμπτύσσονταν προς τη γέφυρα του Αξιού. Η Μεραρχία, αν και κινήθηκε αμέσως, δεν μπόρεσε να προχωρήσει αρκετά επειδή η συσώρευση και ο συνωστισμός προ των Γιαννιτσών δυσκόλευε την κίνησή της. Ανέκοψε λοιπόν την κίνησή της, συγκεντρώθηκε και παρέμεινε κοντά στην πόλη προς τα δυτικά της χωρίς να εκμεταλευθεί την επιτυχία και να καταδιώξει τον εχθρό σε βάθος. Από τα τμήματα των ΙΙ και IV Μεραρχιών έγινε μόνο περιορισμένη καταδίωξη. Οι Τούρκοι συμπτύχθηκαν προς τον Αξιό και ανατολικότερα με αταξία αλλά και ανενόχλητοι. Οι Μεραρχίες τελικά στάθμευσαν γύρω από την πόλη των Γιαννιτσών και έληξε έτσι η μάχη των Γιαννιτσών.
6. Αποτελέσματα
α. Η επιτυχία της Μάχης των Γιαννιτσών είχε ως αποτέλεσμα την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και της Κεντρικής Μακεδονίας και γενικότερα εξασφάλισε τις προϋποθέσεις για τις επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού εναντίον των Βουλγάρων, στη συνέχεια.
β. Οι απώλειες των Μεραρχιών που έλαβαν μέρος στη μάχη (ΙΙ, ΙΙΙ, IV, VI) ήταν οι εξής: νεκροί αξιωματικοί 10, οπλίτες 178, τραυματίες αξιωματικοί 29, οπλίτες 756.
γ. Για τις απώλειες των λοιπών ελληνικών μονάδων δεν υπάρχουν στοιχεία, όπως επίσης δεν υπάρχουν εξακριβωμένα στοιχεία για τις τουρκικές απώλειες, οι οποίες ήταν μεγάλες.
7. Διαπιστώσεις – Συμπεράσματα
α. Η έλλειψη πληροφοριών για τον εχθρό ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της μάχης των Γιαννιτσών. Το Γενικό Επιτελείο εκτιμούσε ότι ο τουρκικός στρατός θα αναπτυσσόταν και θα οργανωνόταν για μάχη στην ανατολική όχθη του Αξιού ποταμού. Η άγνοια για την κατάσταση του αντιπάλου οφειλόταν αφενός στη μη χρησιμοποίηση της Ταξιαρχίας Ιππικού, Μονάδα Αναγνωρίσεως της Στρατιάς για συλλογή πληροφοριών και αφετέρου στη μη επιδίωξη τηρήσεως συνεχούς επαφής με τον εχθρό.
β. Η επιτυχία της μάχης των Γιαννιτσών οφείλεται στις σωστές αλλά και σε μερικές περιπτώσεις παρακινδυνευμένες ενέργειες των Διοικήσεων και ορισμένων ηγητόρων. Συνεπάγεται, επομένως, ότι η σχεδίαση μιας επιχειρήσεως πρέπει να βασίζεται στις δυνατότητες του εχθρού με επιδίωξη την εξουδετέρωσή τους και όχι στις πιθανές προθέσεις του αντιπάλου.
γ. Η χρησιμοποίηση πέντε Μεραρχιών (οι 4 στο κλιμάκιο επιθέσεως) εναντίον της τοποθεσίας των Γιαννιτσών χαρακτηρίζεται υπερβολική, όταν λάβουμε υπόψη το σχετικά περιορισμένο έδαφος και τις δυσχέρειες συντονισμού λόγω ελλείψεως μέσων επικοινωνίας. Οι μεγάλες απώλειες των Μονάδων ήταν η συνέπεια. Δεν πρέπει να παραβλέπονται επομένως ούτε και να υποτιμούνται παράγοντες όπως η έκταση και η μορφή του πεδίου της μάχης στη σχεδίαση και εκτέλεση μιας επιθέσεως, διότι πολύ πιθανό να συντελούν σε αρνητικά αποτελέσματα.
δ. Η επιλογή της τοποθεσίας των Γιαννιτσών για άμυνα από τους Τούρκους ήταν επιτυχημένη. Αυτή η άμυνα θα κάλυπτε επαρκώς και τη Θεσσαλονίκη, αν η οργάνωσή της ήταν πληρέστερη και αν επεκτεινόταν και νότια της λίμνης, δηλαδή με ισχυρή κατάληψη της ανατολικής όχθης του Λουδία.
ε. Η σχεδίαση για την ταχεία προέλαση των Μονάδων του νότιου τομέα (VII Μεραρχία, Ταξιαρχία Ιππικού και Απόσπασμα Ευζώνων Κωνσταντινοπούλου) προς το Λουδία και κάτω Αξιό από την πρώτη ημέρα και όχι ο περιορισμός τους μόνο σε αποστολή καλύψεως, ενδεχομένως θα ανάγκαζε τους Τούρκους να συμπτυχθούν ταχύτερα και πιθανόν θα συνέβαλε στην αιχμαλωσία περισσότερων εχθρικών τμημάτων.
στ. Η συσσώρευση πολλών τμημάτων μπροστά και μέσα στα Γιαννιτσά όχι μόνο επιβράδυνε και παρεμπόδισε, αλλά ουσιαστικά απαγόρευσε γενικά την έναρξη της καταδιώξεως του εχθρού που συμπτυσσόταν. Δεν αρκεί επομένως η σχεδίαση καταδιώξεως με εφεδρικά και ακμαία τμήματα, αλλά απαιτείται και η εξασφάλιση ανάλογων προϋποθέσεων για τη γρήγορη και ανεμπόδιστη επέμβασή τους και κυρίως για να τηρηθούν ανοιχτά τα δρομολόγια προς τον εχθρό.
ζ. Τέλος, θα πρέπει, να επισημανθεί ιδιαίτερα η αξία του ηθικού παράγοντα ως βασικού συντελεστή επιτυχίας στη μάχη των Γιαννιτσών και γενικά σε κάθε άλλη στρατιωτική επιχείρηση.
Πράγματι, το ηθικό των αξιωματικών και των οπλιτών όλων των Μονάδων διατηρήθηκε ακμαίο παρά τις μακρινές πορείες ως το Σαραντάπορο, τις δοκιμασίες από τις καιρικές συνθήκες και πολλές άλλες δυσχέρειες. Θα μπορούσε επίσης να ειπωθεί ότι σε κάποια έκταση ο ηθικός παράγοντας εξισορρόπησε τα σφάλματα τακτικής που σημειώθηκαν στο πεδίο της μάχης.
Σύμφωνα με το σχέδιο, η επίθεση θα γινόταν σ’ ένα στενό μέτωπο στη Νορμανδία, στις βόρειες ακτές της Γαλλίας, από πέντε σώματα στρατού.
Μεγάλη σημασία είχε και η αξιοποίηση της αεροπορικής υπεροχής των Συμμάχων, ώστε να εξουδετερωθεί η εχθρική πολεμική αεροπορία και να απομονωθεί το συγκοινωνιακό δίκτυο της Βόρειας Γαλλίας.
Το βασικό του πρόβλημα ήταν ότι έπρεπε να περιφρουρεί 3.000 μίλια δυτικοευρωπαϊκής ακτής, από την Ολλανδία έως τα ιταλικά σύνορα.
Τις χερσαίες δυνάμεις διοικούσε ο άγγλος στρατηγός Μπέρναρντ Μοντγκόμερι, που είχε απέναντί του ένα παλαιό γνώριμό του από τις επιχειρήσεις στην Αφρική, τον γερμανό στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ.
Με το σούρουπο μεγάλα προγεφυρώματα είχαν ήδη δημιουργηθεί και στις πέντε περιοχές της απόβασης και η τελική επιχείρηση για τη συντριβή τής Γερμανίας είχε αρχίσει.
Οι συνεχείς συγκρούσεις έφθειραν τα γερμανικά στρατεύματα και στις 25 Ιουλίου ο στρατηγός Ομάρ Μπράντλεϊ διέσπασε το δυτικό μέτωπο και μέσα σε λίγες μέρες εξάλειψε κάθε αντίσταση στην πορεία του προς τον Σηκουάνα.
