Υποναύαρχος (Ο) Δημήτριος Γεωργαντάς ΠΝ ε.α.

Ιωάννα – Θεοδοσία Γεωργαντά, Φοιτήτρια

«… την ιδιοφυία του Ελ Γκρέκο θα την θαυμάσουν, δε θα τη μιμηθούν οι αιώνες»

Αντί Εισαγωγής

«Το όνομά μου θα μείνει στην ιστορία» Ελ Γκρέκο

Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εικαστικούς καλλιτέχνες της Ώριμης Αναγέννησης. Η συνείδηση του Ελληνισμού τον ακολουθεί σε όλη τη ζωή του. Η καταγωγή του, η παιδεία του, οι δεσμοί του με την πολυάνθρωπη ελληνική παροικία στη Βενετία, οι σχέσεις του με τους ουμανιστές της Ρώμης και της Ισπανίας, το γενικό πνεύμα της εποχής, η σκλαβιά της πατρίδας, όλα αυτά εξάπτουν την ελληνική ψυχή του. Δεν αφομοιώθηκε από το περιβάλλον του στο Τολέδο, θέλοντας να δείξει τη δύναμη της διαφοράς του και να επισημάνει ότι ήταν ξεχωριστός.

Ο Θεοτοκόπουλος ανήκει στους σκηνίτες της τέχνης, που η ταραχή του αιώνα, η λαχτάρα του καινούργιου, η ανάγκη να βρουν νέα πατρίδα και η φτώχεια τους έδιωξε από την τουρκοκρατούμενη πατρίδα τους. Αναγνωρίζεται και η έλξη που η Βενετία, σαν μητρόπολη, ασκούσε στην μακρινή αποικία της και στην επιθυμία του νεαρού καλλιτέχνη να ανανεώσει την τέχνη του, σύμφωνα με τα νέα ρεύματα και να ζητήσει στην ξενιτειά την προκοπή που το σκλαβωμένο και φτωχό νησί του ήταν αδύνατον να του δώσει.

Τα έργα του είναι αξεπέραστα συνδυάζοντας τον βυζαντινισμό με τους χρωματικούς Βενετσιάνικους τόνους και την Ισπανική πνευματικότητα. Τα έργα του «Ο Λαοκόων» και «Το όραμα του Ιωάννη» θεωρούνται δύο από τα σπουδαιότερα έργα του, που συνδυάζουν την ελληνικό κλασικισμό και την χριστιανική πίστη. Με τα έργα του αυτά αναβιώνει τη λαμπρότητα του ελληνικού πνευματικού πολιτισμού. Αποδίδει καλλιτεχνικά τα πιο ευγενικά ανθρώπινα επιτεύγματα, που προσφέρουν την δυνατότητα στον άνθρωπο να πλησιάζει την τελειότητα. Στα έργα του συνταιριάζει την τραγική ένταση με τη χάρη της ψυχής.

Το αντιφέγγισμα των έργων του στην ψυχή-μας μας μεταφέρει την αγωνία του στην απεγνωσμένη προσπάθεια της ψυχής και των έργων του να υψωθούν στο μυστήριο του κόσμου.

Ο Βίος και το Έργο του

«Η ζωγραφική δεν είναι τεχνική, δηλαδή συνταγές και κανόνες. Η ζωγραφική είναι άθλος, έμπνευση, ενέργεια απόλυτα προσωπική» Ελ Γκρέκο

Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος (ή Τεοτοκόπουλι, όπως ο ίδιος υιοθέτησε) και από την παραμονή του στο Τολέδο, γίνεται ως Γκρέκο (μίγμα Ιταλικής και Ισπανικής γραφής). Γεννήθηκε το 1541 στην Κρήτη, η οποία βρίσκονταν υπό Βενετική κυριαρχία από τον 13^ο αιώνα. Βρέθηκε στη σχολή του Τισιάνο, το 1566. Οι σχέσεις του με την Ιταλική μητρόπολη διευκολύνθηκαν από το ότι ο αδελφός του Μανούσος[1] ήταν στο Ηράκλειο μισθωτής φόρων της Γαληνότατης Δημοκρατίας.

Ο Γκρέκο διαμορφώθηκε καλλιτεχνικά στην Κρήτη, όπου ήταν σημείο συνάντησης δυτικών θεμάτων με τις βυζαντινές παραδόσεις. Τρεις διδάσκαλοι, ο Θεοδόσιος Κορίνθιος, ο Φραγκίσκος Κυριακόπουλος και ο Μανουήλ ή Μανούσος Στεριανός, περί το 1560-1570, υπήρξαν πιθανότατα διδάσκαλοί του στην ελληνική γλώσσα. Στα 1538 μέχρι 1578 εργαζόταν στο Ηράκλειο τρεις ζωγράφοι. Ο Τζανής Ευριπιώτης, ο Ανδρέας Κασωμάτης και ο Ιωάννης Στραβοσκιάδης. Αυτοί δίδαξαν την βυζαντινή τέχνη στον Δομίνικο[2]. Η πόλις του Ηρακλείου, κέντρο πνευματικό και καλλιτεχνικό της Μεσογείου, υπήρξε κατά τον 16^ο αιώνα η Φλωρεντία της Ελλάδος και το λίκνο της Ελληνικής αναγέννησης. Ο Δομίνικος αποφάσισε να εγκαταλείψει την γενέτειρά του, καθόσον αντιλήφθητε ότι ο καλλιτεχνικός κύκλος του Ηρακλείου ήταν πολύ στενός για να αναπτύξει την ιδιοφυία του.

Μετά το 1566, περί τις 31 Αυγούστου, (τη χρονιά που ίσως πέθανε  ο πατέρας του), διαμορφωμένος ζωγράφος του τύπου του αγιογράφου, αναχώρησε για την Βενετία με το καράβι (πιθανότατα) του Κρητικού καραβοκύρη Ιωάννη Ανδρίτση, που μετέφερε βαρέλια με κρασί μοσχάτο. Ήταν 25 ετών. Εκεί γνώρισε δύο Κρήτες ζωγράφους, τον Μάρκο Μπέθαν και τον Γεώργιο Σκορδύλη. Τον βοήθησαν να εισέλθει στο εργαστήριο του Τισιανού, ο οποίος είδε αμέσως τις καλλιτεχνικές ικανότητες του Δομίνικου. Μαθήτευσε κοντά στον Τισιανό περί τα τέσσερα έτη. Εκεί γνώρισε και έλαβε σημαντικές γνώσεις και δεξιότητες από τους δασκάλους Τιντορέττο και Μπασσάνο. Το 1570, αναχώρησε για τη Ρώμη.

Για την Βενετσιάνικη περίοδό του δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία, γιατί όντως καθολικός δεν γράφτηκε στην ελληνορθόδοξη κοινωνία. Γύρω στο 1576 επέστρεψε στη Βενετία για να φύγει λίγο μετά, το 1577, για την Ισπανία, για να αποφύγει τη μεγάλη επιδημία, που σκότωσε τον δάσκαλό του Τισιάνο. Τον τράβηξε η ελπίδα να λάβει μέρος στην διακόσμηση του Εσκοριάλ, που είχε ξεκινήσει, καθώς και η φιλία Ισπανών ιερωμένων με υψηλές θέσεις στην ιεραρχία, που έμεναν στη Ρώμη και ήταν φίλοι του Φούλβιο Ορσίνι.

Το 1577 ο Γκρέκο ήταν στο Τολέδο, όπου υπήρχε σημαντική ελληνική παροικία, παίρνοντας σημαντικές παραγγελίες για έργα. Θα συνεχίσει τη ζωή του στο Τολέδο, λαμβάνοντας παραγγελίες και από άλλες περιοχές της Ισπανίας., καθώς και από την αυλή. Την εποχή αυτή σημαντικά του έργα είναι: «Η Ταφή του Κόμητα του Οργκάθ» (1586), και η «Διακόσμηση της εκκλησίας της Ιλιέσκας» (1603-1605). Οι πληροφορίες για την ιδιωτική ζωή του είναι λίγες και συγκεχυμένες. Είναι άγνωστο για ποιο λόγο δεν παντρεύτηκε την Ντόνια Χερόνιμα ντε λας Κουέβας, αγαπημένη και πιστή σύντροφο της ζωής του, με την οποία απέκτησε τον γιο του Γιώργη Μανουήλ[3]. Είναι άγνωστες δε και οι οικονομικές συνθήκες της ζωής του. Η άφθονη παραγωγή του οφείλονταν είτε σε υλική ανάγκη, στην παραδοσιακή τεχνική των βυζαντινών εργαστηρίων ή στις μικρές αμοιβές. Είχε πάντως άνετη μεγάλη κατοικία στο παρακμασμένο αρχοντικό του μαρκήσιου ντε Βιλλιέντα.

Η βενετσιάνικη περίοδος του είναι η λιγότερο τεκμηριωμένη. Και όμως έπαιξε τον μεγαλύτερο ρόλο στη διαμόρφωση του ως ζωγράφου. Η μοναδική περιπέτεια του βυζαντινού ζωγράφου, που φτάνει στη Βενετία για να γνωρίσει ένα νέο καλλιτεχνικό κόσμο, συμπληρώνει στη Ρώμη την εισαγωγή του στον κόσμο της Δύσης και αποκτά τεχνική ικανότητα να εκφράσει την μεγαλοφυΐα του. Εγκαταλείπει και την Ιταλία για να περιοριστεί σε ένα ασήμαντο ζωγραφικό περιβάλλον, αλλά πνευματικά πλούσιο, ώστε να υλοποιήσει το προσωπικό του όραμα, όπου η άρνηση του νατουραλισμού της Αναγέννησης συνδέθηκε με τις προγονικές αναμνήσεις και τα πνευματικά του οράματα. Αρχικά «αγιογράφος» στην Ισπανία μεταλλάσσεται σε «χριστογράφο». Με την εντονότατη ιδιοφυία του και την ποιητική του δύναμη, διαποτίζει τις μορφές του με ζωντάνια. Δεν αρκείται στην απλή αντιγραφή, αλλά δημιουργεί κάτι καινούργιο. Δεν μιμήθηκε ποτέ τον Μιχαήλ Άγγελο, αφομοίωσε τα διδάγματά του και δημιούργησε έργα τέχνης διαφορετικά και πρωτότυπα.

Ο Γκρέκο εγκαθίσταται στη Βενετία και μπαίνει στο εργαστήριο του Τισιάνο, στα είκοσι πέντε του χρόνια. Έχει διάθεση για νέους πειραματισμούς, κυρίως από τα χαρακτικά του 16^ου αιώνα, που είχαν διαδώσει τα έργα των μανιεριστών. Τα έργα αυτά τον βοήθησαν να υπερνικήσει το συντηρητισμό του αρχικού βυζαντινού του χαρακτήρα. Διατήρησε ανέπαφη την επαφή του με την βενετσιάνικη τέχνη, ιδιαίτερα την εκφραστική δύναμη του χρώματος. Το διάστημα εκείνο η βενετσιάνικη ζωγραφική βρίσκονταν στο αποκορύφωμα της ωριμότητάς της. Ο Τισιάνος, ο Τιντορέτο, ο Βερονέζε και ο Μπασσάνο στόλισαν τις εκκλησίες με εξαιρετικά έργα (π.χ. αστραφτερές τοιχογραφίες στην εκκλησία του Αγίου Μάρκου).

Ο Γκρέκο ανήκει στην κατηγορία των ζωγράφων, που σχεδίαζαν με το χρώμα, επειδή η όρασή του προσλάμβανε πρώτα αυτό πριν δει το σχέδιο. Στην τεχνική των Βενετσιάνων έφερε ριζική μεταβολή. Μετέφερε στα έργα του τις απλές παραλλαγές του ηλιακού φωτός, τις χρωματικές κηλίδες και σχημάτιζε μία ανθρώπινη αρμονία, ένα φως, ψυχρό, χωρίς να είναι σκοτεινό, έντονο, χωρίς να είναι σπινθηροβόλο, την περίφημη πρωτοφανή ωραιότητα των παγωμένων του χρωματισμών. Λαμβάνοντας τα ζωγραφικά στοιχεία του δασκάλου του, έδωσε θρησκευτική τέχνη και καθαρή ζωγραφική. Υπήρξε ο αγνότερος δημιουργός της δεύτερης Αναγέννησης, της καλλιτεχνικής Αντιμεταρρύθμισης. Ανήκει στην Αναγέννηση, αλλά είναι ολομόναχος! Η Αναγέννηση είχε ενώσει παγανισμό με τον χριστιανισμό. Αυτός τις χώρισε.  

Το πρώτο έργο του από το Τολέδο, η «Ανάληψη της Παρθένου» (1577), είναι κυρίως βενετσιάνικο. Η χρωματική σύνθεση και η συγκινησιακή του δύναμη είναι αξιοθαύμαστες στο αριστούργημά του «Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού», όπου το κόκκινο του ιματίου του Χριστού επιβάλλεται στο χρωματικό σύνολο του έργου. Στο έργο αυτό υλοποιείται η συνειδητή άρνηση του βάθους στο χώρο που επέβαλλε η Αναγέννηση, για να εγκατασταθεί η όλη αγωνία πίεσης του ταραγμένου πλήθους.

Αποσύρεται οριστικά στο Τολέδο[4], όπου δημιουργεί εξαιρετικές συνθέσεις με συστατικά από ένα ανθρώπινο περιβάλλον πλούσιο πνευματικά. Μέσα του υπάρχουν ζωτικά στοιχεία από διαφορετικές περιοχές: ο αντινατουραλισμός της βυζαντινής Ανατολής, ο ανθρωπισμός της Βενετίας και η ανησυχία και η δραματικότητα των μανιεριστών. Στο Τολέδο γεννήθηκε η πνευματικότητα και η εξαίσια παραστατική φαντασία: «Η ταφή του κόμητα του Οργκάθ» και «Ο θρύλος του ιππότη που τον κηδεύουν ο Άγιος Στέφανος και ο Άγιος Αυγουστίνος». Η αναγωγή του χώρου σε δύο διαστάσεις είναι φανερή στο ανωτέρω έργο του 1586. Δύσκολα μπορούν να χρονολογηθούν τα πολυάριθμα έργα του, ανάμεσα στο 1586 και τα πρώτα χρόνια του δεκάτου εβδόμου αιώνα. Ερμηνεύει θέματα όπως «Ευαγγελισμός», «Βάφτιση του Χριστού», «Προσκύνηση των Ποιμένων», «Αγία Οικογένεια», «Αγίους» και «Σταύρωση», που χαρακτηρίζονται από υψηλή έκφραση θρησκευτικού συναισθήματος.

Μερικοί τονίζουν την απομάκρυνση του ζωγράφου από τον κόσμο της τέχνης. Αντίθετα, το Τολέδο[5] δεν ήταν πλέον πρωτεύουσα, αλλά δεν ήταν σε παρακμή. Ήταν ζωντανό πολιτιστικό κέντρο και ήταν ευνοϊκό περιβάλλον για τον Γκρέκο, τον άνθρωπο με την ελληνική παιδεία. Η βιβλιοθήκη του είχε έργα των Ελλήνων, Λατίνων και Ιταλών κλασικών. Είχε μελέτες για τη ζωγραφική και αρχιτεκτονική, φιλοσοφικά δοκίμια, ιστορίες, μυθιστορήματα, κ.α. Είχε συχνές συγκεντρώσεις με φίλους, συγγραφείς και ποιητές, όπως πιθανόν ο Θερβάντες. Μοναδική χαρούμενη στιγμή μέσα στην αυστηρή ζωή του ήταν η συνήθειά του να ακούει ζωντανή μουσική στην ώρα των γευμάτων του.

Στις ωραίες προσωπογραφίες του, καρπούς της κατανόησης του ανθρώπου, της αξιοπρέπειας και της εύθραυστης φύσης του, δημιουργεί τις ωραιότερες σειρές έργων του, των Αποστόλων. Τα θέματά του, στα τελευταία χρόνια έχουν μεγαλύτερη ποικιλία. Επανέρχεται σε δραματικά θέματα, όπως η «Εκδίωξη των Εμπόρων από το Ναό», «Ο Άγιος Φραγκίσκος», η «Αγωνία του Χριστού στη Γεσθημανή», τα «Δάκρυα του Αγίου Πέτρου», κ.α. Υλοποιεί νέες συλλήψεις της φαντασίας του, όπως του «Λαοκόντα» και την «Αποκάλυψη του Ιωάννη».

Ο Γκρέκο είναι ένας ζωγράφος που ταράζει. Είναι καλλιτέχνης της ανησυχίας. Τα έργα του δεν έχουν τους ζεστούς τόνους, τις ωραίες γυμνότητες, την ατμόσφαιρα της χαράς της ζωής, την γλυκύτητα και την αρμονία που χαρακτηρίζουν τα έργα των μεγάλων δασκάλων της Ιταλικής Αναγέννησης. Οι τόνοι τους είναι ψυχροί, μεταλλικοί και δεν αντιφεγγίζουν το φως. Αντί να εναρμονίζονται, συμπλέκονται. Έρχονται σε σύγκρουση τα βαθειά γαλάζια με τα θειάφινα κίτρινα, τα μολυβένια γκρίζα με τα λαδερά καφετιά. Ένα σκοτεινό φόντο σαν το φως των αστραπών της νύχτας, δίνουν στους πίνακές του κάτι το εφιαλτικό, μυστηριώδες και υπερκόσμιο. Κι’  όμως αισθάνεσαι τη μεγαλοφυΐα του. Νοιώθεις ταραχή, αλλά και μαγνητική προσέλκυση.

Είναι αντιληπτό ότι η τεχνική του είναι βυζαντινή, όπως και οι χρωματικές αντιθέσεις, η επιμήκυνση των κορμιών και των προσώπων και ο τρόπος που τοποθετεί τις μορφές στους πίνακές του. Η τεχνική του είναι βυζαντινή, αλλά το πνεύμα του δεν είναι. Η βυζαντινή ζωγραφική καταθλίβει την ψυχή του θεατή. Σχηματίζει τους Θεούς και τους Αγίους, κάτισχνους και απειλητικούς, για να μεταδώσει φόβο. Επιμηκύνει τα σώματα για να τα δείξει τελείως διαφορετικά από τα ανθρώπινα, και υπερφυσικά. Μεριμνά να έχει αισθητική και τρομερή την απόσταση που χωρίζει τον άνθρωπο από τους ουρανούς. Η ζωγραφική αυτή προσπαθεί να έχει την ψυχή υποτακτική στην ορθοδοξία της εποχής του. Όμως η έκφραση της βυζαντινής τεχνικής είναι στατική, ενώ του Γκρέκο είναι δυναμική.

Ο Γκρέκο δεν εκφράζει ούτε τα βυζαντινά δόγματα, ούτε την καστιλλιάνικη πίστη. Έζησε τριάντα ολόκληρα χρόνια απομονωμένος μέσα στο Τολέδο. Τι σημαίνουν οι καταιγισμένοι ουρανοί, που ανοίγονται σαν οράματα Αποκάλυψης; Τα ανθρώπινα μάτια στραμμένα με αγωνία στους ουρανούς, τα κορμιά που συστρέφονται, μικραίνουν και εξαϋλώνονται και σαν φλόγες ανεβαίνουν ψιλά; Γιατί τα χρώματά του με φως το παγερό, μυστηριώδες και ανησυχητικό φως των μετάλλων; Γιατί όλη η αναζήτηση και αγωνία που υπάρχει στην «ηθική» ατμόσφαιρα των έργων του; Ο Γκρέκο ανεβάζει στους ουρανούς την ανθρώπινη ψυχή.

Ήταν ξένος στο θρησκευτικό αίσθημα του Τολέδο. Του ζητούσαν να διορθώνει τα έργα του που του παρήγγειλαν, γιατί δεν τα έβρισκαν σύμφωνα με την θρησκευτική τους αντίληψη. Ο Φίλιππος Β’  (1527-1598) πέταξε την μόνη εικόνα που του παρήγγειλε σε μια αποθήκη στο Εσκοριάλ. Η Ιερά Εξέταση τον δίκασε, γιατί κατά την αντίληψη των σοφών θεολόγων της εποχής, οι πίνακές του ήταν αιρετικοί. Διότι ζωγράφιζε τα φτερά των αγγέλων πολύ μεγαλύτερα του φυσικού, διορθώνοντας έτσι το έργο του Θεού! Τους ρώτησε αν είχαν δει αγγέλους, για να κρίνουν αν το μάκρος των φτερών ήταν αυθαίρετο. Αναγκάστηκαν, να τον αθωώσουν!

Ο Γκρέκο πέθανε στις 7 Απριλίου 1614 και θάφτηκε στον τάφο που είχε αποκτήσει στο Σάντο Ντομίνγκο ελ Αντίγκουο. Τα οστά του μεταφέρθηκαν το 1619 από τον γιο του στη Μονή του Σαν Τορκονάτο και χάθηκαν κάποια στιγμή στους αιώνες.

Έχει μείνει ιστορική η φράση του για τον Μιχαήλ Άγγελο: «Ο Μιχαήλ Άγγελος ήταν καλός άνθρωπος, μα δεν ήξερε να ζωγραφίζει».

Σημαντικά έργα του αποτελούν: «Η Ταφή» (1569), «Ο Ευαγγελισμός» (1570), « Η Αγία Τριάδα» (1577), « Ο Ιππότης με το χέρι στο στήθος» (1580), «Ο Χριστός φέρων τον Σταυρό» (1580), «Η Προσευχή στον κήπο των Ελαιών» (1590), « Ο Άγιος Ανδρέας και Άγιος Φραγκίσκος» (1590), « Η Βάπτιση» (1597-1600), « Η Πεντηκοστή» (1597-1600), « Ο Καρδινάλιος Farnando Nino de Guevara» (171Χ108 εκ) (1600-1601), « Η Συναυλία των Αγγέλων» (115Χ217 εκ) (1610), «Το Τολέδο στην Καταιγίδα» (1604-1614), « Η Προσκύνηση των Ποιμένων» (1614), « Η Φυγή στην Αίγυπτο» (1570), «Ένας Μύθος» (1580), «Ο Ευαγγελιστής Λουκάς Ζωγραφίζει την Παναγία» (41Χ32 εκ.) (1560), «Η Προσκύνηση των Μάγων» (40Χ45 εκ) (1560-1565).

Επιπρόσθετα αξεπέραστης αξίας έργα του αποτελούν: « Η Σταύρωση» (120Χ80 εκ) (1592-1595), « Η Ανάληψη της Παρθένου» (401Χ226 εκ) (1577),  «Ο Διαμερισμός των Ιματίων του Χριστού» (285Χ173 εκ) (1579), « Η Προσκύνηση του Αγίου Ονόματος του Ιησού» (140Χ110 εκ) (1580), « Η Αγωνία της Γεσθημανής» (102Χ132 εκ) (1590-1595), « Η Ταφή του Κόμητα του Οργκάθ» (480Χ360 εκ) (1586-1588), «Άποψη του Τολέδου» ή «Το Τολέδο με Καταιγίδα» (121Χ109 εκ) (1610-1614), « Η Ανάσταση του Χριστού» (275Χ127 εκ) (1600-1605), «Ο Άγιος Μαρτίνος και ο Φτωχός» (191Χ97 εκ) (1597-1599). « Η Εκδίωξη των Εμπόρων από τον Ναό» (106Χ130 εκ) (1600-1605), «Προσωπογραφία του Αδελφού Ορτένσιο Φέλις Παραβιθίνιο» (113Χ86) (1609), «Ο Λαοκόων» (142Χ193 εκ) (1610-1614), «Η Πέμπτη Σφραγίδα της Αποκάλυψης ή το Όραμα του Αγίου Ιωάννη» (225Χ103 εκ) (1610-1614), «Ο Άγιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής» (102Χ77 εκ) (1595-1600), κ.α.

Ο Λαοκόων

«Δεν μπορώ πια, βαγκέστισα!» Ελ Γκρέκο

Το σύμπλεγμα του Λαοκόντος αποτελεί μνημειακό μαρμάρινο έργο, της ύστερης ελληνιστικής περιόδου. Βρίσκεται στο Βατικανό. Είναι ρωμαϊκό αντίγραφο του 1^ου π.Χ. αιώνα. Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (23-79 μ.Χ.)[6] αποδίδει τη δημιουργία του αγάλματος σε τρεις Ρόδιους καλλιτέχνες, τους Αγήσανδρο, Αθηνόδωρο και Πολύδωρο. Το γλυπτό παριστάνει τον Τρώα ιερέα Λαοκόντα και τους γιους του Αντιφάντη κι Θυμβραίο, να στραγγαλίζονται από τα φίδια.[7] Ο Πάπας Ιούλιος Β΄[8] το αγόρασε και το τοποθέτησε στον κήπο Μπελβεντέρε.

Τον Γκρέκο δεν τον έθελξαν τα μυθολογικά θέματα. Δεν τον ευνοούσε το κλίμα της Ισπανίας του Φιλίππου Β΄. Έκανε όμως μία σημαντική εξαίρεση. Έτσι, θυμήθηκε στα τελευταία χρόνια της ζωής του τον ομηρικό Λαοκόντα. Την τραγική και ανώφελη πάλη του Τρώου ιερέα του Απόλλωνα, και των δύο γιών του, με τους δύο τρομερούς όφεις. Ο Γκρέκο είχε δει στη Ρώμη το μαρμάρινο σύμπλεγμα που ανακαλύφθηκε περί το 1506. Στη δημιουργία του πίνακά του, παρέκκλινε από το αρχαίο πρότυπο. Η σύλληψή του ήταν απόλυτα δική του. Είναι μία από τις πιο πρωτότυπες συλλήψεις της ποιητικής φαντασίας του και η διαφορά δεν είναι μόνο στο ότι το κάθε πρόσωπο του δράματος ανεξαρτητοποιήθηκε.

Στο αρχαίο γλυπτό έργο οι γιοι του Λαοκόντα, πολύ μικρότεροι από τον τραγικό πατέρα τους, αποτελούν σφιγμένοι από τους όφεις, ενιαίο σύνολο. Γιγάντιο είναι στο έργο του το σώμα του Λαοκόντα, που ξαπλωμένος κάτω, μοιάζει να παραιτείται από την μάταιη πάλη με τον έναν από τους δύο όφεις. Αλλά και τα άλλα δύο πρόσωπα, το καθένα ανεξάρτητο, εκπληρώνουν τη δική τους αποστολή, χωρίς να είναι γίγαντες, με τα ψιλά λιγνά κορμιά τους. Η ατμόσφαιρα είναι υποβλητική. Όλα τα γυμνά κορμιά, είναι συλλήψεις που εκτός από τον Γκρέκο, μόνο ο Μιχαήλ Άγγελος μπορούσε να συλλάβει και να δημιουργήσει. Ο Λαοκόων θυμίζει μορφές που έπλασε ο Μιχαήλ Άγγελος στη βάση του μνημείου των Μεδίκων. Ο ένας από τους γιους του Λαοκόντα, εκείνος που φαίνεται να έπεσε εξαντλημένος και νεκρός, θυμίζει αντίστροφα, το θαυμάσιο γλυπτό έργο του Μιχαήλ Άγγελου «Ο Σκλάβος που Πεθαίνει».

Δεν υπάρχει τίποτε το χριστιανικό στο έργο αυτό του Γκρέκο, του μεγαλύτερου θρησκευτικού ζωγράφου των χριστιανικών αιώνων. Τα κορμιά είναι ολόγυμνα, τόσο προκλητικά, που το έργο του, είχε την ίδια τύχη με τη «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Άγγελου στο Σιξτίνειο Παρεκκλήσιο του Βατικανού. Όταν ακόμη βρισκόταν ο Γκρέκο στη Ρώμη είδε την επέμβαση που λάμβανε χώρα στο έργο του Μιχαήλ Άγγελου για να καλυφθούν τα γυμνά μέρη των κορμιών. Ο Γκρέκο τόλμησε να πει: «αν κατέστρεφαν ολόκληρο το έργο, θ’  αναλάμβανε να το κάνει με τρόπο χρηστό και κόσμιο και όχι λιγότερο καλό». Φαίνεται ότι το «ντύσιμο» ορισμένων μερών των ολόγυμνων σωμάτων του Μιχαήλ Άγγελου, που διέταξε ο Πάπας Παύλος ο Δ’[9], ανεβαίνοντας στην έδρα, το 1556. Το έργο μάλλον αποπερατώθηκε από τον Πάπα Πίο τον Ε’[10] , ο οποίος ανακηρύχτηκε άγιος και ήταν αυστηρότερος από τον προκάτοχό του. Ο Πάπας Πίος ο Ε’  κάλυψε ακόμη περισσότερο τα γυμνά κορμιά του Μιχαήλ Άγγελου (όπως έλεγαν έφθασε και μέχρι τα αυτιά τους).

Δεν μπορούσε να φανταστεί ο Γκρέκο, όταν βρισκόταν στη Ρώμη, πως ότι έπαθε η «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Άγγελου, θα υφίστατο και ό ίδιος, μετά τον θάνατό του, στην περίπτωση του Λαοκόντα. Αντίθετα, ο Μιχαήλ Άγγελος ανέχθηκε ζωντανός την επέμβαση της σεμνοτυφίας του Πάπα στο αριστούργημά του.

Στον πίνακα του Γκρέκο, όλα τα γυμνά κορμιά, εκτός από ένα που δείχνει το οπίσθιο μέρος του, και τον ίδιο τον Λαοκόντα, που με το ένα του πόδι καλύπτει ό,τι θα κάλυπτε ένα «βρακί», καλύφθηκαν όπως καλύφθηκαν και το έργο «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Άγγελου. Αλλά μετά από χρόνια αποκαταστάθηκε η «ολόγυμνη» αλήθεια στο έργο του Γκρέκο, όπως αποκαταστάθηκε και η «Δευτέρα Παρουσία» του Μιχαήλ Άγγελου.

Στο Λαοκόντα του Γκρέκο, εξυψώνεται η άρνηση του βυζαντινού και του γοτθικού πνεύματος. Οδήγησε αυτό τον Γκρέκο στο αρχαίο (κλασικό) ελληνικό ιδεώδες; Υπάρχει αρχαίο ελληνικό πνεύμα στο αριστούργημά του αυτό, όσο υπάρχει και στο «Σκλάβος που Πεθαίνει» και σε άλλες ζωγραφικές και γλυπτικές μορφές του Μιχαήλ Άγγελου; Υπάρχει στο έργο του Γκρέκο, η τάση προς το ωραίο, με κριτήριο την ελληνική κλασική ομορφιά του ανθρώπινου κορμιού, αλλά με μία ρομαντική αλλαγή των κανονικών αναλογιών, και της ηρεμίας του κλασικού ωραίου; Ο Γκρέκο στον Λαοκόντα είναι μέγας οραματιστής, όπως είναι και στα περισσότερα έργα θρησκευτικής τέχνης. Είναι οραματιστής με έντονο το ποιητικό του πνεύμα. Δεν πρόκειται στην πραγματικότητα για μυθολογική σκηνή. Το έργο του μας κάνει να είμαστε με αφορμή το μύθο του Λαοκόντα, μπροστά σε ένα όραμα μεγάλου ρομαντικού ποιητή που γνώριζε την κλασική αλήθεια. Στο βάθος της σκηνής με τα ολόγυμνα κορμιά, αντί για την Τροία, σχεδίασε το Τολέδο, ένα από τα τελειότερα έργα για το Τολέδο που ζωγράφισε.

Το έργο, όποιο και αν είναι το νόημα που ήθελε να δώσει ο δημιουργός του, προκαλεί βαθειά αίσθηση. Δημιουργεί μέσα μας πνευματικά ερωτήματα, ανησυχίες και μας προσφέρει την βεβαιότητα ότι ύλη και πνεύμα, το παροδικό και το αιώνιο, συμβιβάζονται άριστα και συμφιλιώνονται. Όταν ζωγράφιζε το έργο σκεπτόταν περισσότερο το θάνατο που πλησίαζε, ή περισσότερο τη ζωή που έφευγε; Είχε περάσει τα εβδομήντα του χρόνια και αισθάνονταν ότι ζει στα σύνορα της ζωής και του θανάτου. Αγάπησε τη ζωή, αλλά είδε και το αιώνιο!

Ο Ελ Γκρέκο προσδίδει προσωπικότητα στις μορφές των πινάκων του, δίνοντας ζωή στις εκφράσεις τους, και στις δευτερεύουσες λεπτομέρειες. Απομονώνει τις μορφές σε μία αφηρημένη ακινησία, δίνοντάς τους κίνηση. Ζωντανεύει τις μορφές του, δίνοντάς τους υλική υφή. Κάθε μορφή του αποτυπώνει τα έντονα χαρακτηριστικά της δράσης που πραγματοποιείται. Η ανωτερότητα των συλλήψεών του και η μεγαλοπρέπεια των έργων του, οδηγούν την τέχνη του, σε υψηλό βαθμό τελειότητας, καθαρά «κλασικό» και ανυπέρβλητο καλλιτεχνικά.

Το Όραμα του Ιωάννη

«Λέει περισσότερα με μία λέξη, παρά ένας Αθηναίος φιλόσοφος με ένα βιβλίο» Μπαλτασάρ Γκράθιαν (1601-1658)

Μεγάλη σύλληψη του και μία άλλη καταπληκτική δημιουργία του Γκρέκο. Το έργο αυτό σήμερα το ονομάζουμε «Το όραμα του Αγίου Ιωάννη». Παλαιότερα είχε ονομαστεί «Ο θείος Έρως και ο Βέβηλος Έρως». Η ονομασία αυτή ακυρώθηκε, γιατί αποτελούσε ασυγχώρητο λάθος για τον μέγα καλλιτέχνη. Ο Γκρέκο αποφάσισε σε ένα έργο του να δώσει μία διδακτική αλληγορία. Ευτυχώς, εγκαταλείφθηκε η άτυχη ερμηνεία για το έργο του και απέκτησε το αληθινό του νόημα και ορθή ονομασία. Λείπει το πάνω μέρος του έργου του, αλλά και έτσι όπως διατηρήθηκε αποτελεί σημαντικό ακέραιο έργο.

Λέει η Αποκάλυψη του Ιωάννη: «Και ότε ήνοιξε την πέμπτη σφραγίδα, είδον, υποκάτω του θυσιαστηρίου τας ψυχάς των εσφαγμένων δια τον λόγον του Θεού και δια την μαρτυρία ην είχον και έκραξαν φωνή μεγάλη λέγοντας, έως πότε ο δεσπότης ο άγιος και ο αληθινός, ου κρίνεις και εκδικείς το αίμα ημών εκ των κατοικούντων επί της γης και εδόθη αυτοίς εκάστω στολή λευκή και ερρέθη αυτοίς ίνα αναπαύσονται έτι χρόνον μικρόν, έως πληρώσωσι και οι σύνδουλοι αυτών και οι αδελφοί αυτών οι μέλλοντες αποκτέννεσθαι ως και αυτοί».

Το ανωτέρω εδάφιο αποδίδει στον πίνακά του ο Γκρέκο. Αυτό το σημαντικό γεγονός, την φανέρωση των γυμνών σωμάτων των μαρτύρων, που με το άνοιγμα της πέμπτης σφραγίδας, βγήκαν από τα μνήματά τους και δέχονται τις λευκές στολές. Στο πρώτο επίπεδο του πίνακα, στα αριστερά, φαίνεται η τεράστια μορφή του Ιωάννη με το ωραίο νεανικό πρόσωπο. Δεν παρατηρεί την έγερση των γυμνών μαρτύρων. Παρακολουθεί, με τα μάτια εκστατικά προς τον ουρανό, και με τα δυο του χέρια υψωμένα ψιλά, με ανοικτές προς τα έξω τις παλάμες, την ενέργεια του «αρνίου», όταν ανοίγει την πέμπτη σφραγίδα του «βιβλίου», που ήταν γραμμένο έσωθεν και όπισθεν, κατεσφαγισμένων σφραγίσιν επτά. Ο γιγάντιος Ιωάννης ο Ευαγγελιστής είναι γονατιστός.

Τα γυμνά κορμιά των μαρτύρων, δεν μοιάζουν να κράζουν «φωνή μεγάλη» και να θέλουν εκδίκηση. Ο Γκρέκο άφησε τη στιγμή αυτή να έχει παρέλθει. Τώρα, είναι η στιγμή, αφού άκουσαν ότι πρέπει να ξεκουραστούν για ακόμη λίγο καιρό, δέχονται τις «λευκές στολές». Οι τρεις νεαροί άνδρες, δεξιά, έχουν υψωμένα τα χέρια τους και δέχονται τις «στολές» από αγγελούδια. Στην ομάδα που είναι στο κέντρο κυριαρχεί μεγαλύτερη ηρεμία. Όλα τα ολόγυμνα κορμιά είναι ταυτόχρονα ύλη και πνεύμα και είναι αισθητικά, στην ίδια κατάσταση των γυμνών κορμιών που περιβάλλουν τον «Λαοκόντα». Ο νεαρός, στη δεξιά πλευρά του πίνακα, είναι στη διάπλαση του κορμιού του, στη στάση και στην κίνηση, ίδιος με εκείνον όπου είναι στον πίνακα του «Λαοκόντα», στην αριστερή άκρη. Η διαφορά είναι ότι το δεξί χέρι του ενός έχει σηκωθεί για να παραλάβει τη λευκή στολή, ενώ τα χέρια του άλλου προσπαθούν να κρατήσουν μακριά από το κορμί του το φίδι.

Αντί Επιλόγου

Ιερά Εξέταση: «Πούθε ήρθες; Γιατί ήρθες:»

Ελ Γκρέκο: «Δεν έχω να δώσω λόγο σε κανένα»

Ο Ραφαήλ κατατάσσεται στους σημαντικότερους ζωγράφους όλης της Ευρώπης. Οι καλλιτεχνικές δημιουργίες του θαυμάζονται για την καθαρότητα της φόρμας και την δεξιοτεχνία του. Υπήρξε φιλόσοφος και οξύς στους λόγους του. Ζούσε φτωχότατος, σαν ακατάδεκτος από το μεγαλείο του πνεύματός του. Ζούσε και συμπεριφερόταν με τρόπους που ταιριάζουν σε ευπαίδευτο άνθρωπο. Υπήρξε ιδιότροπος. Οι ιδιοτροπίες του δεν είναι οι μανίες ενός νευρασθενικού. Ξεχωρίζει η προσήλωσή του και η αξιοπρέπειά του στην ελευθερία του πνεύματος και η υπεράσπιση της αυτονομίας και της δημιουργικής πράξης του. Αν είχε μουσικούς για να ακούει μουσική όταν έτρωγε, δεν σημαίνει ότι σπαταλούσε τα χρήματά του. Το ότι κίνησε τη δίκη εναντίον του εισπράκτορα των φόρων της Ιλιέστας, όπου πέτυχε να αναγνωριστεί η ασυδοσία της καλλιτεχνικής δημιουργίας, δεν σήμαινε ότι ήταν τσιγκούνης. Το ότι υπήρξε τραχύς στους λόγους του, δεν ήταν από στενοκεφαλιά ή από πείσμα. Τον χαρακτήρα του Γκρέκο θα τον αποδώσει καλύτερα αυτός που θα μελετήσει με αγάπη τα έργα του και όχι από τα κείμενα των άλλων.

Το ψυχικό βάθος του Γκρέκο ήταν ανατολικό. Η ζωή του δείχνει το απροσάρμοστο στη Δύση, την αδιάκοπη νοσταλγία μιας Ανατολής του ονείρου, του μυστηρίου και του πάθους της. Όταν γύρισε σαν μεγαλόπρεπο θηρίο στην κοινωνική έρημο στο Τολέδο, που δημιούργησε η αδιαλλαξία του και η υπεροχή του, γνώριζε τι θα συμβεί στο μέλλον. Στη μοναξιά του στο Τολέδο, όπου δεν τον καταθλίβει η παρουσία των Τισιανού – Τιντορέττο και δεν τον κυνηγά η δόξα του Μιχαήλ Άγγελου, έχει τη δυνατότητα να μετουσιώσει το όραμά του σε ανυπέρβλητο έργο τέχνης. Το είπε στο δικαστήριο με λέξεις τραχιές και αμείλικτες, όπως οι τρόποι και η πινελιά του: «Το όνομά μου θα μείνει στην ιστορία!».

Ούτε ο ειδυλλιακός και ορθολογικός δέκατος όγδοος αιώνας, ούτε ο νεοκλασικός δέκατος ένατος κατάλαβαν το μήνυμα του. Οι ρομαντικοί τον πλησίασαν, οι εμπρεσιονιστές εμβάθυναν, αλλά αποκαλύπτεται από τους εξπρεσιονιστές. Η επανεκτίμηση του εντάσσεται στην κατανόησή μας για τον πολιτισμό του μανιερισμού, που ο Γκρέκο αποτέλεσε την πιο υψηλή του έκφραση.

Ο Γκρέκο, έχοντας υπερήφανη τη συνείδησή του ότι ήταν φορέας μιας αιώνιας κληρονομιάς, προσαρμόστηκε με τη νησιώτικη ευστροφία ως δημιουργός μιας από τις πληρέστερες εκφράσεις του. Αξίζει ένα μεγάλο ευχαριστώ, από όλους τους Έλληνες[11], στον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο, για τις δημιουργίες του, που εξυψώνουν τον άνθρωπο στο ανώτατο σκαλοπάτι του πνευματικού πολιτισμού.

«Αναθέσαμε αυτό το έργο (Άγιο Μαυρίκιο) στο Δομίνικο Τεοτοκόπουλι Έλληνα ζωγράφο που διαμένει στο Τολέδο» Φίλιππος Β΄

ΤΟ ΤΟΛΕΔΟ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΙΓΙΔΑ, ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΤΑΦΗ ΤΟΥ ΚΟΜΗ ΟΡΓΚΑΘ, ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΟ ΤΟΛΕΔΟ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΟ ΦΟΔΕΛΕ

Ο ΔΙΩΓΜΟΣ ΤΩΝ ΕΜΠΟΡΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΝΑΟ

Ο ΛΑΟΚΟΩΝ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ ΣΤΟ ΤΟΛΕΔΟ

ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΤΟΥ ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ

Βιβλιογραφικές και Διαδικτυακές αναφορές

• Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, ο διάσημος Ελ Γκρέκο. Μία ιδιόρρυθμη προσωπικότητα και ένας καλλιτέχνης μπροστά από την εποχή του, 8-4-2022, διατίθεται στην ιστοσελίδα: https://www.hellenicdailynewsny.com, 29-5-2022
• Οι Μεγάλοι Ζωγράφοι. Από την Αναγέννηση στον Γκρέκο, Αθήνα: ΜΕΛΙΣΣΑ.
• Καζαντζάκης, Νικόλαος. (1962). Ταξιδεύοντας στην Ισπανία, 3^η έκδοση, Αθήνα.
• Κακριδής, Ι.Θ. (1968). Ελληνική Μυθολογία: Τρωικός πόλεμος, Τόμος 5, Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
• Λαμπράκη, Πλάκα (17-5-2015), ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ. Η Ταφή του Κόμη του Οργκάθ, διατίθεται στην ιστοσελίδα: https://www.tanea.gr, 28-5-2022).
• Νοτάρης, Ιωάννης. (1890). Αινειάδα Τόμοι Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Αθήνα: Νοτάρη.
• Σιατόπουλος, Δημήτρης, (2007). ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ. Ο Ζωγράφος του Θεού. Η Ζωή του σαν Μυθιστόρημα, Αθήνα: Καστανιώτης.
• Κινηματογραφική ταινία του Γιάννη Σμαραγδή για τη ζωή και το έργο του Ελ Γκρέκο, διατίθεται στην ιστοσελίδα: https://www.ellinikoskinimatografos.gr/el-gkreko/, 29-5-2022.

[1] Ο αδελφός του Μανούσος, ήταν δέκα χρόνια μεγαλύτερος του Δομίνικου. Είναι φανερό ότι μετά το θάνατο του πατέρα τους, ο Μανούσος μερίμνησε για τη μόρφωση και την άριστη επαγγελματική του εξέλιξη, ως άξιος ζωγράφος. Ο Μανούσος εργαζόταν στο Ηράκλειο ως πακτωτής φόρων του Ενετικού Δημοσίου μεταξύ των ετών 1566 έως 1583. Περί το 1591 ο Μανούσος αναχώρησε από την Βενετία για το Τολέδο, για να ζητήσει τη συνδρομή του Δομίνικου για την εξόφληση του χρέους του στο Ενετικό Δημόσιο. Ο Μανούσος έμεινε δίπλα στον αδελφό του μέχρι το θάνατό του, στις 13 Δεκεμβρίου 1604.

[2] Τον φώναζαν και Μενέγος, που ήταν υποκοριστικό του Δομένικου ή Δομήνικου. Το δε επίθετό του, Θεοτοκόπουλος, προήλθε από το Θεοτόκης. Ο υιός του Θεοτόκη, βαπτιστικό ενός εκ των προγόνων του, έγινε Θεοτοκόπουλος.

[3] Αντίστοιχη περίπτωση αποτελεί και ο σημαντικός ζωγράφος Ραφαήλ (Ραφαέλο Σάντσιο ντα Ουρμπίνο, 1483-1520) ο οποίος ζούσε με την αγαπημένη του Μαργκερίτα Λούτι, την οποία δεν παντρεύτηκε.

[4] Το σπίτι του αναστηλώθηκε και αποτελεί μουσείο.

[5] Η λέξη Τολέδο, προέρχεται από τη λατινική λέξη Toletum, δηλαδή «πόλη με τείχη». Από το 1085 έως το 1559 υπήρξε πρωτεύουσα της Ισπανικής Αυτοκρατορίας.

[6] Ιστορική είναι η φράση του: «Αληθινή δόξα είναι  να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί και να γράψεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί».

[7] Στην Αινειάδα, ο Βιργίλιος (70 π.Χ. – 19 π.Χ.) αναφέρει τον Λαοκόων να λέει: «Μην εμπιστεύεστε το άλογο, Τρώες. Οτιδήποτε και να είναι, φοβάμαι τους Δαναούς ακόμα κι όταν φέρνουν δώρα». Από αυτό έμεινε παροιμιώδης η φράση: “Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας».

[8] Ο Πάπας Ιούλιος Β΄, γεννημένος ως Τζουλιάνο ντέλλα Ρόβερε και αποκαλούμενος ως: “Ο Πολεμιστής Πάπας”. Ήταν Πάπας από το 1503 έως το 1513. Ο παπισμός του σημαδεύτηκε από μία ενεργή εξωτερική πολιτική, φιλόδοξα κατασκευαστικά έργα, και την υποστήριξή του στις τέχνες. Παρήγγειλε την ανοικοδόμηση της βασιλικής του Αγίου Πέτρου, καθώς και τη διακόσμηση από τον Μιχαήλ Άγγελο της οροφής της Καπέλα Σιξτίνα και των Αιθουσών του Βατικανού από τον Ραφαήλ Ήταν από τους σημαντικότερους Πάπες της Αναγέννησης.

[9] Ο Πάπας Παύλος Δ΄(1476-1559), γεννήθηκε ως Τζαν – Πέτρο Καράφα. Ήταν ποντίφηκας από τις 23 Μαΐου 1555 έως το 1559, που απεβίωσε. Ήταν ο δημιουργός της Ιεράς Εξέτασης και αντιπαρατέθηκε σε κάθε διάλογο με  το αναδυόμενο στην Ευρώπη Προτεσταντικό Κίνημα.

[10] Ο Πάπας Πίος Ε΄(1504-1572), γεννήθηκε ως Αντόνιο Γκιζλιέρι. Ήταν ποντίφικας από 8-1-1566 ως το 1572, που απεβίωσε. Είναι γνωστός για την Αντί-Μεταρρύθμιση στην Καθολική Εκκλησία.

[11] Υπάρχει Μουσείο του Ελ Γκρέκο στο Φόδελε της Κρήτης, απ’ όπου θεωρείτε ότι καταγόταν.

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.