Του Bobby Ghosh

Καθώς ανατρέχει στη χρονιά η οποία έχει μεσολαβήσει από τη ρωσική εισβολή, ο Ουκρανός πρόεδρος Βολόντιμιρ Ζελένσκι μπορεί να αντλεί ικανοποίηση από την απόδοση της χώρας του σε δύο μέτωπα. Στα πεδία των μαχών, στα ανατολικά, οι στρατιώτες και οι στρατηγοί του έχουν αντισταθεί επιτυχώς απέναντι σε έναν μεγαλύτερο, καλύτερα οπλισμένο εχθρό. Στα δυτικά του, έχει κερδίσει κατά κράτος τον αντίπαλό του, Βλαντιμίρ Πούτιν, στον πόλεμο των αφηγημάτων.

Ο Ζελένσκι έχει κρατήσει τις ΗΠΑ και την Ευρώπη στο πλευρό της Ουκρανίας, πράγμα το οποίο, με τη σειρά του, έχει δώσει στον στρατό του το ηθικό και τα όπλα που χρειάζεται για να αποκρούσει τη ρωσική επίθεση. Το προσωπικό του χάρισμα και η επιδέξια διπλωματία του βοήθησαν να ξεπεραστεί η πρώιμη απροθυμία Αμερικανών και Ευρωπαίων να αντιπαρατεθούν στον Πούτιν και να εξαγάγουν όλο και πιο ισχυρά όπλα από τα οπλοστάσια των χωρών – μελών του ΝΑΤΟ. Η δέσμευση της Δύσης στην ουκρανική υπόθεση υπογραμμίστηκε αυτή την εβδομάδα από την επίσκεψη του προέδρου των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν στο Κίεβο.

Κενό

Καθώς όμως κοιτάζει μπροστά, προς το δεύτερο έτος της σύγκρουσης, ο Ουκρανός ηγέτης θα πρέπει να κατευθύνει περισσότερες από τις ενέργειές του σε ένα εμφανές κενό στην επικοινωνιακή του εκστρατεία: τον Παγκόσμιο Νότο. Στο μεγαλύτερο μέρος του αναπτυσσόμενου κόσμου, η Ουκρανία δεν μπόρεσε να αμφισβητήσει την ανωτερότητα της Ρωσίας στον πόλεμο των αφηγημάτων. Και εδώ, το Κίεβο θα χρειαστεί κάποια δυτική βοήθεια – έχει ωστόσο επίσης κάποια ισχυρά, δικά του όπλα.

Στην πρώτη φάση του πολέμου, ο Παγκόσμιος Νότος δεν είχε εμφανή θέση στις προτεραιότητες της Ουκρανίας. Ο Ζελένσκι αναγνώρισε ότι η διασφάλιση μιας σταθερής ροής δυτικών όπλων και βοήθειας ήταν απολύτως κρίσιμη για να αποτρέψει ολόκληρη η χώρα του να ακολουθήσει τη μοίρα της χερσονήσου της Κριμαίας το 2014, όταν ο Πούτιν εκμεταλλεύτηκε την απουσία υποστήριξης της Ουκρανίας από τις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Την άνοιξη του 2022, η προσοχή και η δέσμευση της Δύσης ήταν υπαρξιακά σημαντικές για την Ουκρανία.

Έχοντας ωστόσο εξασφαλίσει σε γενικές γραμμές τη χώρα του από τον κίνδυνο αφανισμού και προσάρτησης στη Ρωσία, ο Ζελένσκι θα χρειαστεί την υποστήριξη του Παγκόσμιου Νότου για να πιέσει τον Πούτιν να τερματίσει τον πόλεμο. Όταν έρθει η ώρα, η Ουκρανία θα απαιτήσει επίσης μια διεθνή συναίνεση για να αναγκάσει τη Ρωσία να πληρώσει αποζημιώσεις – και να λογοδοτήσει για τα εγκλήματα πολέμου τα οποία έχει διαπράξει.

Το γεγονός αυτό επικρέμεται επάνω από τον πρόεδρο της Ουκρανίας και την κυβέρνηση της χώρας. “Υπάρχει ισχυρή συνείδηση στην ουκρανική ηγεσία ότι ο Παγκόσμιος Νότος αποτελεί ακόμη “τυφλό σημείο”, λέει ο Fabrice Pothier, διευθύνων σύμβουλος της εταιρείας πολιτικών συμβούλων Rasmussen Global, η οποία έχει παράσχει συμβουλευτικές υπηρεσίες στην ουκρανική κυβέρνηση. Απευθυνόμενος σε κοινή σύνοδο του Κογκρέσου των ΗΠΑ στα τέλη του περασμένου έτους, ο Ζελένσκι χαρακτήρισε τη σύγκρουση ως “μια μάχη για τα μυαλά του κόσμου”, ενώ μίλησε για την ανάγκη να εξασφαλιστεί η νίκη όχι μόνο για λογαριασμό της Ουκρανίας, αλλά και για λογαριασμό των “χωρών του Παγκόσμιου Νότου”.

Υστέρηση

Για να φέρει ωστόσο στο πλευρό του τον αναπτυσσόμενο κόσμο, θα χρειαστεί  κάτι περισσότερο από υψηλή ρητορική δεινότητα. Όπως και στις πρώτες ημέρες της εισβολής, οι Ουκρανοί στερούνται σε σημαντικό βαθμό τους πόρους οι οποίοι απαιτούνται για έναν πόλεμο αφηγημάτων. Κατ’ αρχήν, το Κίεβο διαθέτει μόνον ένα κλάσμα των διπλωματικών μέσων της Μόσχας. “Παλεύουν να βρουν τους σωστούς διαύλους”, λέει ο Pothier. “Έχουν, για παράδειγμα, μονάχα πέντε πρεσβευτές σε ολόκληρη την αφρικανική ήπειρο. Δεν μπορούν να ανταγωνιστούν τη Ρωσία από αυτή την άποψη”.

Ο υπουργός Εξωτερικών της Ουκρανίας, Ντμίτρο Κουλέμπα, δεν έχει ούτε την ατζέντα ούτε τη διεθνή αναγνώριση του ονόματος του Ρώσου ομολόγου του, Σεργκέι Λαβρόφ. Από την αρχή του πολέμου, ο Λαβρόφ έχει πετάξει σε όλο τον αναπτυσσόμενο κόσμο για να πουλήσει το ρωσικό αφήγημα – κι αυτό όταν δεν υποδέχεται διάφορους υπουργούς Εξωτερικών από τον Παγκόσμιο Νότο στη Μόσχα. Ο Κουλέμπα δεν έχει ούτε κατά διάνοια ανεβάσει τα  μίλια του στον αέρα με τακτικά ταξίδια με τον ίδιο ρυθμό με τον Ρώσο ομόλογό του, ούτε το κόκκινο χαλί του στο Κίεβο έχει φθαρεί τόσο πολύ από ξένους επισκέπτες.

Τα διεθνή ταξίδια του υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, Λαβρόφ, από τον Μάρτιο του 2022 έως τον Φεβρουάριο του 2023

Στη Δύση, ο Ζελένσκι έχει καλύψει τους ταξιδιωτικούς του περιορισμούς μέσω βιντεοσκοπημένων ομιλίων ή μηνυμάτων μέσω τηλεδιάσκεψης, είτε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, είτε σε Γάλλους βουλευτές και γερουσιαστές, είτε στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ. Η συγκεκριμένη προσέγγιση δεν λειτουργεί ωστόσο με δύσπιστα ακροατήρια. Όταν μίλησε στην Αφρικανική Ένωση το περασμένο καλοκαίρι, μόνον τέσσερις από τους 55 αρχηγούς κρατών παρακολούθησαν το μήνυμά του. Πολύ περισσότεροι Αφρικανοί ηγέτες ήταν πρόθυμοι να φιλοξενήσουν τον Λαβρόφ, ακούγοντας υπομονετικά την προπαγάνδα του για την ουκρανική (και δυτική) “υπουλία”.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Η Κίνα πληρώνει βαρύ τίμημα για τον πόλεμο του Πούτιν

Η Ρωσία δεν είναι απομονωμένη

Ο αναπτυσσόμενος κόσμος, ως επί το πλείστον, ψήφισε κατά της Ρωσίας στα ψηφίσματα των Ηνωμένων Εθνών σχετικά με τον πόλεμο. Υπήρξαν ωστόσο σημαντικοί διεθνείς παράγοντες οι οποίοι έμειναν ουδέτεροι. Λίγες ημέρες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, 35 κράτη – όλα από τον Παγκόσμιο Νότο, που αντιπροσώπευαν αθροιστικά σχεδόν το μισό πληθυσμό του πλανήτη – απείχαν από μια ψηφοφορία μέσω της οποίας καταδικαζόταν η ρωσική εισβολή. Τον Οκτώβριο, ο ίδιος αριθμός απείχε από την ψηφοφορία για την καταδίκη της προσάρτησης τμημάτων της ανατολικής Ουκρανίας από τη Μόσχα (και στις δύο περιπτώσεις, μόνο πέντε χώρες καταψήφισαν την πρόταση).

Πρέπει δε να έχει κανείς κατά νου ότι επρόκειτο για συμβολικού χαρακτήρα, μη δεσμευτικές ψηφοφορίες. Όσον αφορά τα ψηφίσματα τα οποία αφορούν και ανάληψη πρακτικών μέτρων, η συμπάθεια προς τη Ρωσία ήταν ισχυρότερη. Τον Απρίλιο, 58 χώρες απείχαν και 24 ψήφισαν κατά της πρότασης για αναστολή της συμμετοχής της Ρωσικής Ομοσπονδίας στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του ΟΗΕ, λόγω της συμπεριφοράς της στην Ουκρανία. Κι αυτό συνέβη μόλις λίγες ημέρες αφότου ο κόσμος είδε για πρώτη φορά τις φρικιαστικές εικόνες δολοφονιών και βασανιστηρίων αμάχων από Ρώσους στρατιώτες στη Μπούτσα, λίγα χιλιόμετρα μακριά από το Κίεβο.

93 χώρες ψήφισαν την αποπομπή της Ρωσίας από το Συμβούλιο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του ΟΗΕ

Η ψηφοφορία δεν ήταν αρκετή για να κρατήσει τη Μόσχα στο Συμβούλιο, ωστόσο ξεκαθάρισε τις αυταπάτες ότι ο Πούτιν ήταν απομονωμένος και δίχως φίλους. Οι αρνητές της καταδίκης της Ρωσίας και οι ουδέτεροι περιελάμβαναν τις πλέον εξέχουσες χώρες του Παγκόσμιου Νότου: η Κίνα, η Αιθιοπία, το Ιράν και η Αλγερία ήταν μεταξύ εκείνων οι οποίοι καταψήφισαν, ενώ η Ινδία, η Ινδονησία, η Βραζιλία, η Νιγηρία και η Νότια Αφρική απείχαν.

Μνήμες

Αρκετοί παράγοντες εξηγούν αυτή τη σκόπιμη αγνόηση των γεγονότων του πολέμου. Οι ηγέτες πολλών αναπτυσσόμενων χωρών, ειδικά στην Αφρική, διατηρούν θετικές αναμνήσεις από την υποστήριξη της Μόσχας κατά τη διάρκεια του αγώνα τους για την ελευθερία ενάντια στις δυτικές αποικιακές δυνάμεις. Μερικοί έχουν λάβει και πιο πρόσφατα δείγματα της ρωσικής “γαλαντομίας”. Άλλοι πάλι διστάζουν να χάσουν τους μακρόπνοους στρατιωτικούς δεσμούς με τη Μόσχα. Λίγοι εξ αυτών χρησιμοποιούν καιροσκοπικά τον πόλεμο για να αποσπούν πετρέλαιο και φυσικό αέριο σε μειωμένες τιμές από τη Ρωσία. Και κάποιοι παίρνουν “γραμμή” από την Κίνα, τον κύριο σύμμαχο του Πούτιν.

Η υπέρβαση αυτού του συνδυασμού αιτιών θα απαιτήσει διαφορετικά αφηγήματα από εκείνα τα οποία έδωσαν στον Ζελένσκι τόσο μεγάλη θελκτικότητα στη Δύση. Είναι αλήθεια ότι, όπως σημείωνε πρόσφατα ο Richard Gowan της Διεθνούς Ομάδας Κρίσεων, οι παραβιάσεις της εθνικής κυριαρχίας είναι κάτι που δεν αρέσει ακόμη και στις απολυταρχίες: 21 από τα 55 κράτη που το Freedom House ταξινομεί ως “μη ελεύθερα” υποστηρίζουν την Ουκρανία. Ωστόσο, πολλές χώρες στον Παγκόσμιο Νότο μπορεί να μην “αγοράζουν” – ή να μην τις ενδιαφέρει – ότι το να επιτρέψει κανείς στον Πούτιν να προσαρτήσει την Ουκρανία απλώς θα τον ενθάρρυνε να απαιτήσει και άλλα εδάφη στην Ευρώπη. Το να πείσει κανείς τις αναπτυσσόμενες χώρες ότι πληρώνοντας περισσότερα για το φυσικό αέριο σήμερα θα διασφαλίσουν τις μελλοντικές τους ελευθερίες είναι μια δύσκολη υπόθεση.

Ο Ζελένσκι, ωστόσο, μπορεί να πει μια άλλη ιστορία, η οποία θα έχει απήχηση στον Παγκόσμιο Νότο. Τα έθνη τα οποία έχουν υποστεί αποικιακή και αυτοκρατορική καταπίεση μπορούν να πειστούν ότι η Ουκρανία αντιμετωπίζει τώρα και τα δύο αυτά φαινόμενα.

“Ένα ουκρανικό αφήγημα κοινής εμπειρίας αποικιοκρατίας και ιμπεριαλισμού θα ήταν πολύ ισχυρό στον Παγκόσμιο Νότο”, λέει ο Gaspard Estrada, πολιτικός επιστήμονας στο Sciences Po, ο οποίος ειδικεύεται στη Λατινική Αμερική. “Ο Ζελένσκι θα πρέπει επίσης να πει: “Όπως εσείς, απορρίπτουμε την έννοια των σφαιρών επιρροής”. Αυτό θα ήταν ένα ιδιαίτερα ισχυρό επιχείρημα προς τους νέους αριστερούς ηγέτες στη Λατινική Αμερική, καθώς είναι και δικό τους μότο”.

Ο Ζελένσκι μπορεί επίσης να επικαλεστεί δεσμούς της εποχής του Ψυχρού Πολέμου. Ο Rashid Abdi, αναλυτής γεωπολιτικής και συνεργάτης στο Rift Valley Institute, επισημαίνει ότι πολλοί Αφρικανοί ηγέτες οι οποίοι διατηρούν μια αίσθηση πίστης στην παλιά ΕΣΣΔ, έλαβαν εκπαίδευση στην τότε σοβιετική Ουκρανία και όχι στη σοβιετική Ρωσία. “Η Ουκρανία έχει μεγαλύτερη σχέση με την Αφρική, πιο ωφέλιμη για τους Αφρικανούς”, λέει. “Είναι επίσης μια πιο διαφοροποιημένη σχέση, δεν αφορά μόνο προμήθειες σιταριού και λιπασμάτων. Οι Ουκρανοί ήταν πολύ γενναιόδωροι με τις υποτροφίες και πριν από τον πόλεμο υπήρχαν εκεί δεκάδες χιλιάδες Αφρικανοί φοιτητές”.

Ο Ζελένσκι μπορεί επίσης να προσεγγίσει απευθείας τους λαούς των χωρών του Νότου, αξιοποιώντας το φιλοουκρανικό αίσθημα των απλών ανθρώπων. “Στην κοινή γνώμη, είναι η δυτική οπτική – ότι η Ρωσία είναι ο εισβολέας – που κυριαρχεί”, λέει η Monica de Bolle, ανώτερη συνεργάτης στο Peterson Institute for International Economics. “Αυτό φανερώνεται σε άρθρα, ακαδημαϊκές εκδηλώσεις και στο πώς απεικονίζεται ο πόλεμος στην τηλεόραση. Υπάρχει θαυμασμός για τον Ζελένσκι, ακόμα κι αν δεν είναι τόσο έντονος όσο στη Δύση”.

Δεδομένου ότι πρέπει ακόμη να ξοδεύει χρόνο και ενέργεια για να κρατήσει τους δυτικούς ευεργέτες του στο πλευρό του, ο Ουκρανός ηγέτης θα χρειαστεί συνεργάτες για να τον βοηθήσουν να μεταφέρει το μήνυμά του στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Οι δυτικοί ηγέτες, δεδομένης της περίπλοκης ιστορίας των χωρών τους στον Παγκόσμιο Νότο, μπορεί να μην έχουν την αξιοπιστία για να το πετύχουν. Όμως ο Ζελένσκι θα πρέπει να είναι σε θέση να στρατολογήσει συμμάχους μεταξύ ηγετών χωρών που βρίσκονται στην περιφέρεια της Ρωσίας και οι οποίοι γνωρίζουν πολύ καλά τις συνέπειες των αυτοκρατορικών φιλοδοξιών της Μόσχας.

Η Δύση έχει επίσης έναν ρόλο να παίξει: μπορεί να παρέχει οικονομική και διπλωματική κάλυψη για τυχόν απώλειες τις οποίες μπορεί να υποστούν οι αναπτυσσόμενες χώρες εάν βγουν από την ουδετερότητά τους και ταχθούν στο πλευρό της Ουκρανίας. Ευνοϊκοί όροι εμπορίου, διαγραφή χρέους και νέα βοήθεια: οι ΗΠΑ και οι ευρωπαϊκές χώρες ξέρουν πώς να ανταμείβουν όσους επιλέγουν να βρίσκονται στη σωστή πλευρά της ιστορίας.

BloombergOpinion