Της πρώτης φεμινίστριας, φεμινίστριας εν αγνοία, που γνώρισα. Της γιαγιάς μου. Από την κατεχόμενη Ζώδια. Πού όταν τής ζητούσαν να αυτοπροσδιοριστεί έτσι συστηνόταν. Ασυναίσθητα τιμώντας μια γενιά γυναικών στην οικογένεια της που την προσδιόριζαν. Μπορώ βέβαια να αυτοπροσδιοριστώ και διαφορετικά. Ως γυναίκα, εκπροσωπώ την πλειοψηφία των ελληνοκυπρίων πολιτών του νησιού μας. Ταυτόχρονα, ως γυναίκα πρώην Υπουργός, εκπροσωπώ το 10% των μελών του Υπουργικού Συμβουλίου της Κυπριακής Δημοκρατίας που ήταν γυναίκες, από το 1960 που ιδρύθηκε το κυπριακό κράτος μέχρι σήμερα. Μεταξύ 1960-2023, η Κυπριακή Δημοκρατία είχε μόνο 14 γυναίκες υπουργούς. Η πρώτη γυναίκα υπουργός ήταν η Στέλλα Σουλιώτη το 1960. Πέρασαν 33 ολόκληρα χρόνια μέχρι να διοριστεί η επόμενη, που ήταν η Κλαίρη Αγγελίδου, το 1993. Έκτοτε υπήρξαν υπουργικά συμβούλια με καθόλου ή υποτυπώδη γυναικεία συμμετοχή. Υπουργικά Συμβούλια που προφανώς δεν εκπροσωπούσαν αντιπροσωπευτικά τον πληθυσμό του νησιού μας, στο ανώτατο εκτελεστικό όργανο της Κυπριακής Δημοκρατίας.
Μια ιστορική αναδρομή μάς υποδεικνύει ότι τα πράγματα στη Βουλή των Αντιπροσώπων, το νομοθετικό όργανο της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπου οι γυναίκες συμβάλλουμε με τη ψήφο μας, είναι πολύ χειρότερα. Από το 1960 μέχρι σήμερα, μόνο 48 από τις 1064 βουλευτικές έδρες που κατανεμήθηκαν στις διάφορες εκλογικές αναμετρήσεις στους ελληνοκύπριους του νησιού κατείχαν γυναίκες. Ποσοστό 4.5% του διαχρονικού συνόλου των βουλευτικών εδρών. Η πρώτη ελληνοκύπρια βουλευτής ήταν η Ρήνα Κατσελλή τη δεκαετία του ’80. Ακόμη και σήμερα, μόνο το 14.5% των βουλευτών μας είναι γυναίκες. Μέχρι πρόσφατα, πριν την παραχώρηση της έδρας του Λευτέρη Χριστοφόρου στην Ελένη Σταύρου, η εκπροσώπηση της Κυπριακής Δημοκρατίας από το γυναικείο φύλο στο ευρωκοινοβούλιο ήταν μηδενική.
Ως παιδί του πολέμου του ’74, μπορώ να αυτοπροσδιοριστώ βέβαια κι ως εκπρόσωπος των γυναικών που βιώνουν τις συνέπειες της εισβολής και της κατοχής.
Το 1974, το 0.5-1% του γυναικείου πληθυσμού των ελληνοκυπρίων του νησιού μας , δηλαδή με συντηρητικούς υπολογισμούς γύρω στις 1500 ελληνοκύπριες γυναίκες, βιάστηκαν βάση οργανωμένου σχεδίου από τον τουρκικό στρατό. Βιάζονταν επί μέρες, κάποιες επί βδομάδες, άλλες ακόμη και για μήνες από τους τούρκους στρατιώτες, ακόμη και σε πορνεία που στήθηκαν στα κατεχόμενα χωριά μας ειδικά για αυτό το σκοπό. Δεν γλύτωσαν ανήλικες, ηλικιωμένες, έγκυοι, γυναίκες με νοητική καθυστέρηση, γυναίκες με αναπηρία. Η έκθεση του έγκριτου Βρετανού νομικού Fawcett, παππού του πρώην πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου, Μπόρις Τζόνσον, καταγράφει όλα αυτά και πολλά άλλα το 1975 για λογαριασμό του Συμβουλίου της Ευρώπης.
Με σημερινούς αριθμούς, το ποσοστό αυτό θα αντιστοιχούσε τούτη τη στιγμή που μιλάμε σε 4500 περίπου ελληνοκύπριες. Οι μισοί από τους βουλευτές και τις βουλεύτριες της Κυπριακής Βουλής κατέχουν την έδρα τους με πολύ λιγότερες ψήφους από 4500 άτομα. Εάν παίρναμε το ίδιο ποσοστό και το εφαρμόζαμε στην Ουκρανία, λόγου χάριν, όπου υπάρχουν παρόμοιες καταγγελίες για οργανωμένους βιασμούς από το ρωσικό στρατό, ο αριθμός αυτός θα απαριθμούσε αναλογικά τις 225,000 χιλιάδες γυναίκες. Κι όμως η ουκρανική κυβέρνηση έχει απαιτήσει να ανοιχτεί φάκελος από τα Ηνωμένα Έθνη για πολύ λιγότερες- για 124 καταγγελίες.
Εμείς εδώ στην Κύπρο, ως πολιτεία, χρειάστηκε να περάσουν σαράντα κάτι χρόνια, για να τολμήσουμε να αγγίξουμε καν αυτό το κεφάλαιο- ένα κεφάλαιο που θεωρείτο άκρως ‘ατιμωτικό’ για την κοινωνία μας- για να αποζημιώσουμε, συμβολικά πάντοτε γιατί καμία χρηματική αποζημίωση δεν απαλύνει τις πληγές ενός βιασμού, τις «ατιμασμένες», τις γυναίκες θύματα ενός σοβαρότατου εγκλήματος πολέμου το 1974. Με πρωτοβουλία της βουλεύτριας του ΑΚΕΛ και τότε προέδρου της Επιτροπής Προσφύγων της Βουλής, Σκεύης Κουκουμά και με την αγαστή συνεργασία της τότε Υπουργού Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, της μακαριστής Ζέτας Αιμιλιανίδου.
Από το 1974 χρειάστηκε να φτάσουμε το 2016, ώστε να υπάρξει η συγκυρία της σύμπραξης μιας γυναίκας βουλευτή και μιας γυναίκας υπουργού, για να γίνει, όσο γίνεται, η προσπάθεια να αποκατασταθεί το άδικο. Οι δύο γυναίκες κινήθηκαν μακριά από τη γραφειοκρατία. Άμεσα, αποτελεσματικά αλλά προπαντός διακριτικά, όπως μόνο δύο γυναίκες θα μπορούσαν. Γιατί τα θύματα, που εμπιστευτικά άρχισαν να επικοινωνούν μαζί τους, διευκρίνιζαν ότι το τραύμα το κουβαλούσαν χωρίς πολλές φορές να γνωρίζει ο,τιδήποτε η οικογένεια τους και δεν επιθυμούσαν να δημοσιοποιηθεί η ταυτότητα τους μέσα από τυπικές διαδικασίες.
Από το 1974 μιλήσαμε εκτεταμένα για τις μάνες, τις αδελφές, τις κόρες των νεκρών και των αγνοουμένων. Χρειάστηκε, όμως, να περάσουν σαράντα χρόνια για να αναγνωρίσουμε τις βιασθείσες γυναίκες, το δικό τους προσωπικό δράμα, τη δική τους προσωπική οδύνη, θεωρώντας το ζήτημα παρεμφερές αλλά και ντροπιαστικό για τις ίδιες αλλά και για την ελληνοκυπριακή κοινότητα, για τις οικογένειες, για τους άντρες τους.
Σε ένα κράτος όπου η ύπαρξη των πολιτών που τυχαίνει να είναι γυναίκες δεν είναι αυθύπαρκτη αλλά προσδιορίζεται υπό αντρικούς όρους, ούτε το δημοκρατικό έλλειμμα που προκαλείται από την απουσία των γυναικών από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, ούτε η αναλγησία των θεσμών πρέπει να μας ξενίζει. Γιατί το ίδιο το Σύνταγμα της Κυπριακής Δημοκρατίας μάς απαγορεύει να αυτοπροσδιοριστούμε όπως εμείς επιθυμούμε. Το άρθρο 2.7 του Συντάγματος είναι ξεκάθαρο. Η κάθε γυναίκα πολίτης του κράτους τούτου, είτε ελληνοκύπρια, είτε τουρκοκύπρια, «ανήκει εις την κοινότητα του συζύγου ή του πατρός αυτής». Ετερόφωτη συνταγματικά η θέση μας λοιπόν. Ετερόφωτα και υπό όρους μας προσδιορίζουν τα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά στερεότυπα. Κατ’ εικόνα και ομοίωση του πνεύματος που διέπει το Σύνταγμα μας.
Στην 106η θέση ανάμεσα σε 146 χώρες
Σύμφωνα με πρόσφατη διεθνή έρευνα, το World Values Survey του 2019, 60% των Κυπρίων θεωρούν την ισότητα των φύλων θεμελιώδες χαρακτηριστικό της δημοκρατίας, αλλά δεν την κατατάσσουν μέσα στα αναγκαία ζητήματα στα οποία πρέπει να δοθεί περισσότερη έμφαση. Σύμφωνα με μια άλλη έρευνα (SeeD, 2017), το 50% των Κυπρίων πιστεύουν ότι η ισότητα έχει ήδη επιτευχθεί. Ταυτόχρονα, η ίδια αυτή έρευνα καταδεικνύει ότι το 30% των Κυπρίων γυναικών με υψηλή μόρφωση και ικανοποιητικό εισόδημα, παραδέχεται ότι παρότι θεωρητικά πιστεύουν στην ισότητα δεν σκέφτηκαν ότι χρειάζεται να κάνουν κάτι συγκεκριμένο για να επιτευχθεί, ούτε έχουν κάνει κάτι ποτέ προς αυτή την κατεύθυνση.
Κι όμως, ο δείκτης ισότητας του World Economic Forum για το 2023 κατατάσσει την Κύπρο στην 106η θέση ανάμεσα σε 146 χώρες, καταδεικνύοντας μάλιστα πτωτική τάση στα θέματα ισότητας. Παρότι από τις πρώτες χώρες παγκοσμίως όσο αφορά στις γυναίκες με πανεπιστημιακή μόρφωση, η Κυπριακή Δημοκρατία βρίσκεται με πτωτική τάση στον αριθμό 117 (με τελευταία θέση τον αριθμό 146) όσο αφορά στη συμμετοχή των γυναικών στην πολιτική ζωή του τόπου και κυρίως στη συμμετοχή τους στα κέντρα λήψης αποφάσεων, μια μόνο θέση πάνω από την Τουρκία και λίγο πιο πάνω από τη Ζάμπια, την Μογγολία, τη Σαουδική Αραβία, με μόνη χειρότερη Ευρωπαϊκή χώρα την Ουγγαρία.
Θα έπρεπε να μας νοιάζει; Κάνει κάποια διαφορά; Γιατί παίζει ρόλο το φύλο κι όχι μόνο οι ικανότητες, είναι η ερώτηση κλισέ.
Απουσία γυναικών από τα κέντρα αποφάσεων
Όταν οι γυναίκες, οι συνειδητοποιημένες γυναίκες, απουσιάζουν από τα κέντρα λήψης αποφάσεων, πέρα του δημοκρατικού ελλείμματος μη-εκπροσώπησης της πλειοψηφίας του πληθυσμού, τα ζητήματα που μας απασχολούν απλούστατα δεν γίνονται προτεραιότητα. Είναι τυχαίο ότι χρειάστηκαν δύο γυναίκες για να τολμήσουν να ανοίξουν το κεφάλαιο της αποζημίωσης των γυναικών θυμάτων του ‘74; Είναι τυχαίο ότι ζητήματα όπως των προσφύγων εκ μητρογονίας και της έμφυλης ποσόστωσης στα διοικητικά συμβούλια των ημικρατικών οργανισμών αναδείχθηκαν από πρωτοβουλίες γυναικών;
Δεν θα έπρεπε, επίσης, να μας προβληματίζει ότι στο σημαντικότερο πρόβλημα που ταλανίζει τον τόπο μας από το 1974, ένα υπαρξιακό πρόβλημα που καθορίζει την πορεία εμάς και των επόμενων γενιών, υπήρξε ανύπαρκτη ως μηδαμινή συμμετοχή των γυναικών της Κύπρου στις διαπραγματεύσεις για το Κυπριακό; Απουσιάζουμε από το τραπέζι της συζήτησης κι εμείς κι οι ανησυχίες μας για την ασφάλεια την επόμενη μέρα μιας λύσης για το Κυπριακό, που όπως έρευνες αποδεικνύουν είναι πολύ διαφορετικές από αυτές των αντρών. Όταν η Ερατώ Κοζάκου-Μαρκουλλή μιλούσε για τη μοναξιά που αισθάνεται ως μια από τις ελάχιστες γυναίκες στην ελληνοκυπριακή διαπραγματευτική ομάδα κυριολεκτούσε.
Σειρά από επιστημονικά ευρήματα, αποτέλεσμα μακροχρόνιων ερευνών σε πολλές χώρες, αποδεικνύουν την ωφελιμότητα της γυναικείας συμμετοχής στο δημόσιο βίο. Ενδεικτικά:
•Άντρες και γυναίκες νομοθέτες διαφέρουν στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν την επίλυση ενός προβλήματος, αφού οι γυναίκες διαθέτουν υψηλότερο δείκτη συναισθηματικής νοημοσύνης.
•Οι γυναίκες πολιτικοί είναι αποδεδειγμένα καλύτερες στο να πετυχαίνουν συμβιβαστικές λύσεις και υπερκομματικές συνεργασίες.
•Οι γυναίκες πολιτικοί θέτουν διαφορετικές προτεραιότητες. Η αυξημένη τους παρουσία στην εκτελεστική και νομοθετική εξουσία συνήθως συνεπάγεται την καταπολέμηση της βίας στην οικογένεια, έμφαση στη βελτίωση της υγείας και της παιδείας, έμφαση στα μακροχρόνια και στα βιώσιμα κριτήρια ανάπτυξης.
•Οι γυναίκες πολιτικοί είναι λιγότερο διεφθαρμένες από ότι οι άνδρες συνάδελφοι τους και γενικότερα λιγότερο ανεκτικές στην παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου.
Όμως, εάν δεν υπάρχει τουλάχιστον μια κριτική μάζα που αναλογεί περίπου στο 30% των συμμετεχόντων σε μια ομάδα, ένα χελιδόνι από μόνο του δεν θα φέρει την άνοιξη. Μια γυναικεία φωνή από μόνη της δεν μπορεί να φέρει την αλλαγή, ούτε σε εκτελεστικό, ούτε σε νομοθετικό επίπεδο. Γι’ αυτό και ως προσωρινό διορθωτικό μέτρο θα πρέπει να σκεφτούμε την εισαγωγή της ποσόστωσης στα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Εγχειρίδιο κοινωνικής ψυχολογίας. Κεφάλαιο με τίτλο «Το φαινόμενο του παρατηρητή», γνωστό και ως «Συνδρομο Genovese». « Η νεαρή Kitty Genovese βιάστηκε και δολοφονήθηκε φρικτά, από ένα άγνωστο προς εκείνη αλλά κατά συρροή εγκληματία, έξω σχεδόν από το σπίτι της, σε ένα καθωσπρέπει προάστιο της Νέας Υόρκης, ενώ επέστρεφε, όπως κάθε βράδυ, από τη βάρδια εργασίας της. Το αξιοσημείωτο σε αυτή την υπόθεση, η οποία συγκλόνισε την αμερικανική κοινή γνώμη τη δεκαετία του ‘60, ήταν ότι δεκάδες γείτονες άκουγαν τις κραυγές της Kitty που ζητούσε βοήθεια, αλλά υπέθεσαν ότι κάποιος άλλος έπρεπε να είχε ήδη ειδοποιήσει την αστυνομία, για κάτι τόσο προφανές. Η Kitty πέθανε μόνη και αβοήθητη, αφού πάλεψε επίμονα να ξεφύγει από τον διώκτη της. Μελετώντας το θάνατο της Kitty, το εγχειρίδιο καταλήγει στο εξής συμπέρασμα: όσο μεγαλώνει ο αριθμός των παρατηρητών, τόσο λιγοστεύουν οι πιθανότητες να δράσει αυτόβουλα κάποιος από αυτούς, παρέχοντας βοήθεια σε ένα άτομο που βρίσκεται σε κίνδυνο.
Το βρίσκουμε πιο εύκολο, πιο ανώδυνο να παραμένουμε αφανείς, κρυμμένοι μέσα στο κοινωνικό σύνολο. Και να αναμένουμε την αλλαγή είτε να έρθει ως μάννα εξ ουρανού είτε να την φέρουν κάποιοι άλλοι.
Απελθέτω, απ ‘ εμού το ποτήριον τούτο. Γιατί εγώ, αφού υπάρχουν κι άλλοι; Η κόρη μου, μού προτάσσει πολύ συχνά το αντίθετο. Εγώ, κι ας υπάρχουν κι άλλοι.
Παρότι είναι πολύ δύσκολο, αυτό πιστεύω είναι το στοίχημα που πρέπει εμείς οι γυναίκες να κερδίσουμε, εάν μας ενδιαφέρει να βελτιώσουμε τον κόσμο έστω και λίγο. Ως ψηφοφόροι, ως υποψήφιες, ως πολιτικοί, ως δασκάλες κι ως καθηγήτριες, ως δημοσιογράφοι, ως ακτιβίστριες, ως απλοί πολίτες, ως μητέρες. Να βρεθούμε στην πρώτη γραμμή. Η καθεμιά από το δικό της μετερίζι. Εμείς, μπροστά, κι ας υπάρχουν κι άλλες. Η αλλαγή είναι συνειδητή υπόθεση.
*Τέως Υπουργός Δικαιοσύνης και Δημοσίας Τάξεως της Κυπριακής Δημοκρατίας
Φιλελεύθερος
