Σύμφωνα με το “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα”, το περίφημο μυθιστόρημα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ για την επίσκεψη του διαβόλου στη σταλινική Μόσχα, “τα χειρόγραφα δεν καίγονται”. Αυτή η διάσημη φράση έγινε φόρμουλα για την ικανότητα της τέχνης να θριαμβεύει απέναντι στην καταστολή. Σήμερα, η φόρμουλα του Μπουλγκάκοφ δοκιμάζεται και πάλι στη Ρωσία, όπου μια νέα κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου έχει προκαλέσει σκάνδαλο.

Το έργο “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα” αποτύπωσε τη σουρεαλιστική ατμόσφαιρα των σκοτεινών δυνάμεων και των μυστηριωδών εξαφανίσεων στη Σοβιετική Ένωση της δεκαετίας του 1930. Το βιβλίο φαίνεται να ήταν ασφαλές για κινηματογραφική απόδοση. Όμως ο σκηνοθέτης της ταινίας είναι Αμερικανός πολίτης που αντιτίθεται στον πόλεμο στην Ουκρανία και τα υπονοούμενα μηνύματα για τη σκληρότητα της ζωής υπό δικτατορία βρίσκουν λίγο υπερβολικά απρόσμενη απήχηση στο ρωσικό κοινό, που συρρέει για να την παρακολουθήσει.

Σε απάντηση, οι αυτοανακηρυγμένοι πατριώτες ζήτησαν την απαγόρευση της ταινίας και τη δίωξη του σκηνοθέτη της. Οι πατριώτες αυτοί στρέφουν το μεγαλύτερο μέρος της οργής τους κατά του Υπουργείου Πολιτισμού και του κρατικού κινηματογραφικού ταμείου, το οποίο υποστήριξε την παραγωγή της ταινίας πριν τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Στον απόηχο της ρωσικής εισβολής, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν έκανε πολλές προσπάθειες να περιορίσει τη δημιουργική έκφραση. Συγγραφείς και άλλοι καλλιτέχνες που εκφράστηκαν κατά του πολέμου έχουν χαρακτηριστεί “ξένοι πράκτορες” και έχουν φυλακιστεί.

Αλλά όπως δείχνει το “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα” – μετά από δεκαετίες καταπίεσης και λογοκρισίας, το βιβλίο βοήθησε στην απελευθέρωση της φαντασίας των αναγνωστών και αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τη σοβιετική διανόηση που αναμορφώθηκε – η εξουσία δεν καταφέρνει ποτέ να διαμορφώσει την τέχνη σύμφωνα με τους σκοπούς της. Ενόψει των προεδρικών εκλογών που αναμένεται να παρατείνουν τη θητεία του Πούτιν κατά έξι ακόμη χρόνια, ο Ρώσος πρόεδρος εμφανίζεται πολιτικά ανίκητος. Ωστόσο, όσο και αν προσπαθεί, δεν μπορεί να ελέγξει τον πολιτισμό.

Το Κρεμλίνο δεν λειτουργεί μόνο με τη χρήση βίας. Η φιλοπόλεμη κουλτούρα Ζ, που πήρε το όνομά της από το γράμμα που αναγράφεται στα ρωσικά τανκ, διαφημίζεται στην τηλεόραση και προωθείται σε όλη τη χώρα, με την υπόσχεση χρηματικών βραβείων, συμβολαίων και δημοσιότητας για τους συμμετέχοντες. Τα ποιήματα και τα τραγούδια της κουλτούρας Ζ επικαλούνται αδιάκοπα τον αγώνα της Σοβιετικής Ένωσης κατά των Ναζί στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σύμφωνα με τον εθνικιστή συγγραφέα Αλεξάντερ Πρόχανοφ, ο πόλεμος στην Ουκρανία τροφοδότησε μια νέα “ρωσική πρωτοπορία”. Οι αμφιλεγόμενοι καρποί της παρουσιάζονται στο “Walking Into the Fire”, μια ροκ όπερα βασισμένη σε ποιήματα του κ. Πρόχανοφ, της οποίας οι πρωταγωνιστές τραγουδούν για την υπεράσπιση της πατρίδας πάνω σε αληθινά τανκ.

Το Υπουργείο Πολιτισμού, από την πλευρά του, προσφέρει χρηματοδότηση για ταινίες με εγκεκριμένα θέματα, όπως “η υποβάθμιση της Ευρώπης” και “η ειρηνευτική αποστολή της Ρωσίας”. Στην ταινία “Ο Μάρτυρας” που χρηματοδοτήθηκε από το κράτος το 2023, ένας Βέλγος βιολιστής στο Κίεβο βασανίζεται από Ουκρανούς στρατιώτες, οι οποίοι τον εξαναγκάζουν να παίξει τον ύμνο της ναζιστικής αεροπορίας κοντά σε ένα πορτρέτο του Αδόλφου Χίτλερ. Η διακριτικότητα δεν είναι απαραίτητη.

Για τους καλλιτέχνες, η συνεργασία με το κράτος δεν απαιτεί απαραίτητα τη δημιουργία νέου υλικού που “παπαγαλίζει” το Κρεμλίνο. Σύμφωνα με έρευνα του ανεξάρτητου ρωσικού πρακτορείου ειδήσεων Meduza, η διοίκηση προσφέρει σε μουσικούς και ηθοποιούς που βρίσκονται στη μαύρη λίστα να εξιλεωθούν για τα ατοπήματά τους κάνοντας μια εμφάνιση στο μέτωπο ή στηρίζοντας μια φιλανθρωπική οργάνωση για παιδιά στα κατεχόμενα από τη Ρωσία εδάφη. Ο διάσημος τραγουδιστής Φιλίπ Κιρκόροφ, για παράδειγμα, αφού ζήτησε συγγνώμη για την παρουσία του στο διαβόητο πάρτι με τους “σχεδόν γυμνούς” καλεσμένους που εξόργισε τους συντηρητικούς, τραγούδησε μερικές από τις μεγαλύτερες επιτυχίες τους μπροστά στους τραυματισμένους στρατιώτες στο Ντονμπάς.

Ωστόσο, παρά το ότι η καταστολή έχει ενισχυθεί, ορισμένοι συγγραφείς και καλλιτέχνες που παραμένουν στη Ρωσία συνεχίζουν να αμφισβητούν την εκδοχή της πραγματικότητας του κ. Πούτιν. Πολλοί από αυτούς είναι γυναίκες που απορρίπτουν την επιθετική αρρενωπότητα της κουλτούρας Ζ και πάνε κόντρα στα κλισέ της. Στο “W is for War”, η ποιήτρια Ναταλία Μπεσλεβνάια προσπαθεί να εξηγήσει την έννοια του πολέμου στον 3 ετών γιο της. Σε ένα άλλο ποίημα, το οποίο παίζει με τις ομοιότητες μεταξύ των ρωσικών ιδιωματισμών που σχετίζονται με τον πόλεμο και την εγκυμοσύνη, παρατηρεί πώς η ρωσική εισβολή έχει εισχωρήσει σε κάθε πτυχή της ζωής.

Οι στίχοι της Μπεσλεβνάια δημοσιεύτηκαν στο Resistance and Opposition Arts Review, μια ψηφιακή συλλογή ποιημάτων, δοκιμίων, μουσικής και εικόνων που δημοσιεύεται εκτός Ρωσίας, αλλά έχει αναγνώστες και συνεργάτες εντός της χώρας, οι οποίοι δραστηριοποιούνται στον ιστότοπο μέσω ενός VPN. Άλλοι συγγραφείς δημοσιεύουν για θέματα ταμπού με τη βοήθεια της αλληγορίας. Ένας μυθιστοριογράφος του οποίου τα βιβλία πωλούνται σε καταστήματα στη Ρωσία – και ο οποίος ζήτησε να μην κατονομαστεί για να αποφύγει τα αντίποινα – μιλά για την οικογενειακή και κρατική βία, συμπεριλαμβανομένων των επιπτώσεων της επιστράτευσης, μέσω λαογραφικών μοτίβων.

Για μεγάλο μέρος της διακυβέρνησης του κ. Πούτιν, ήταν της μόδας για τους μορφωμένους Ρώσους να μένουν εκτός πολιτικής. Τώρα, οι καλλιτέχνες αναμετρώνται με το ντροπιαστικό συναίσθημα ότι δεν συνειδητοποίησαν εγκαίρως τι συνέβαινε ή ότι δεν έκαναν αρκετά για να το σταματήσουν, ενώ παράλληλα προσπαθούν να μην παραβιάσουν νόμους που απαγορεύουν τις αντίθετες φωνές. Για τη σειρά “Birch People”, η Γιανίνα Μπολντίρεβα, μια καλλιτέχνης με έδρα το Νοβοσιμπίρσκ, παρουσίασε φωτογραφίες ενός πολιτισμού του οποίου τα μέλη έγιναν τόσο παθητικά που μπήκαν σε κατάσταση φυτού. Η κα Μπολντίρεβα μου είπε ότι η δουλειά της, την οποία παρουσιάζει στο διαδίκτυο και σε ιδιωτικές εκθέσεις, προσπαθεί “να αναδείξει πώς καταλήξαμε εκεί που είμαστε και πώς να αντιδράσουμε προκειμένου να αλλάξουμε κάτι”.

Μέχρι στιγμής η κουλτούρα Ζ, παρά τις προσπάθειες του κράτους να την χρηματοδοτήσει και να την προωθήσει, δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχημένη. Ο “Μάρτυρας” έλαβε σκληρές κριτικές, ενώ τα περισσότερα ποπ βίντεο των Ζ έχουν προβληθεί πολύ λιγότερες φορές από ένα αντιπολεμικό ραπ τραγούδι του διάσημου καλλιτέχνη Oxxxymiron, ο οποίος εγκατέλειψε τη χώρα μετά την εισβολή.

Αν και πολλά πολιτιστικά έργα Ζ επιδίδονται σε πομπώδεις πατριωτικά μηνύματα, μερικά είναι διφορούμενα. Ο ράπερ Husky, ο οποίος κάποτε θεωρούνταν κάτι σαν αντιπολιτευτική φιγούρα, απογοήτευσε ορισμένους από τους οπαδούς του μένοντας στη Ρωσία και εμφανιζόμενος να υποστηρίζει τον πόλεμο. Ωστόσο, το ραπ τραγούδι του “God of War”, στο οποίο ένας στρατιώτης ονειρεύεται ότι ανατινάσσεται από ένα drone, στερείται κάθε υποψίας ηρωικού αγώνα. Το ρεφρέν του τραγουδιού ακούγεται σαν δόντια που τρίζουν από φόβο.

Ο Μπουλγκάκοφ κατανοούσε την εύθραυστη ισορροπία μεταξύ του να ακολουθεί κάποιος το όραμά του και του να προσαρμόζεται στους ιδεολογικούς περιορισμούς. Έγραψε κρυφά το μεγάλο του αντιεξουσιαστικό μυθιστόρημα κατά τη διάρκεια της τρομοκρατίας του Στάλιν. Στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ωστόσο, ενώ τελείωνε το “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα”, ο Μπουλγκάκοφ έγραψε ένα θεατρικό έργο για τον νεαρό Στάλιν που τον παρουσίαζε ως ρομαντικό επαναστάτη. Αυτός ο συμβιβασμός με το επίσημο αφήγημα δημιούργησε τη δελεαστική προοπτική ότι άλλα θεατρικά του έργα θα μπορούσαν να ξαναπαρουσιαστούν. Όμως η παραγωγή ακυρώθηκε, στερώντας την ευκαιρία αυτή  από τον Μπουλγκάκοφ, ο οποίος βρέθηκε σε κακή κατάσταση υγείας. Πέθανε κάποιους μήνες αργότερα.

Ο κ. Πούτιν, με τη συνεχόμενη κυριαρχία του και τις ιστορικές εμμονές του, προσπάθησε να γυρίσει το χρόνο πίσω. Η κουλτούρα Z αντανακλά αυτή την προσπάθεια. Οι ισχυρότεροι υποστηρικτές του κ. Πούτιν είναι άνω των 55 ετών, και η αποδοχή του είναι ασθενέστερη μεταξύ εκείνων που μεγάλωσαν μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Αυτές οι νεότερες ομάδες, που συνωστίζονται στους κινηματογράφους για να δουν το “Ο Μαιτρ και η Μαργαρίτα”, ηγούνται της δημιουργικής προσπάθειας που φαντασιώνεται μια χώρα όπου το μέλλον δεν είναι το παρελθόν και το κακό δεν μεταμφιέζεται σε καλό. Βλέπουν μια αποκάλυψη που ο Μπουλγκάκοφ δεν πρόλαβε να δει: Αν και ο πολιτισμός μπορεί να στηρίξει έναν δικτάτορα, μπορεί επίσης να σπάσει τις αλυσίδες της εξουσίας.

Η Joy Neumeyer είναι δημοσιογράφος, ιστορικός της Ρωσίας και της Ανατολικής Ευρώπης και συγγραφέας του επερχόμενου βιβλίου “A Survivor’s Education: Women, Violence and the Stories We Don’t Tell”.

© 2024 Διατίθεται από το “The New York Times Licensing Group”

Αναδημοσίευση από το capital.gr