Προσαρμογή ομιλίας στην Πλατεία Συντάγματος τη 19η Μαΐου 2024, Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου
Κλέαρχος Α. Κυριακίδης
Ευχαριστώ την Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος και τους υπόλοιπους διοργανωτές αυτής της συγκινητικής εκδήλωσης που σηματοδοτεί την Ημέρα Μνήμης της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, η οποία ξεκίνησε στις 19 Μαΐου 1919, όταν οι τουρκικές δυνάμεις υπό τη διοίκηση του Μουσταφά Κεμάλ έφτασαν στη Σαμψούντα. Ευχαριστώ, επίσης, την Παμποντιακή Ομοσπονδία Ελλάδος, που μου έκανε την τιμή να μιλήσω, ως ακαδημαϊκός, σε αυτό το ιερό μέρος, δίπλα από το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη, έξω από τη Βουλή των Ελλήνων.
Είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στον Πρόεδρο της Ομοσπονδίας, που με ενεθάρρυνε να καταδείξω τη σύνδεση μεταξύ των Ελλήνων του Πόντου και των Ελλήνων της Κύπρου. Αυτό θα προσπαθήσω να κάνω στο πλαίσιο των αμέτρητων αλλά ατιμώρητων εγκλημάτων που έχουν διαπραχθεί από την Τουρκία και από Τούρκους, σε καθεμία από αυτές τις δύο περιπτώσεις, σε αντίθεση με την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ανθρώπινη ζωή και το διεθνές δίκαιο.
Κατ’ αρχάς, πρέπει να το τονίσω ότι γεννήθηκα στην ξενιτειά, στο Λονδίνο της Αγγλίας, αλλά έχω ρίζες σε διάφορα μέρη της Κύπρου. Ανάμεσα σε αυτά είναι δύο χωριά, η Πέτρα και η Λύση, που εκκαθαρίστηκαν εθνοτικά το 1974 και έκτοτε βρίσκονται υπό παράνομη τουρκική κατοχή.
Υπάρχουν, βεβαίως, διαφορές μεταξύ των τρομακτικών εμπειριών των επιζώντων της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου και των επιζώντων της εθνοκάθαρσης του κατεχόμενου βορρά της Κυπριακής Δημοκρατίας, όπως οι εκτοπισμένοι συγγενείς μου. Όμως, αυτό που τους ενώνει είναι ότι είναι θύματα της αποκρουστικής ανηθικότητας, της ανελέητης ανομίας, της αδικαιολόγητης ατιμωρησίας και της συνεχιζόμενης αδικίας.
Επομένως, τόσο αυτοί οι Πόντιοι όσο και αυτοί οι Κύπριοι έχουν βιώσει τις ειδεχθείς συνέπειες ενός φαινομένου που εντοπίστηκε στην αρχαιότητα από τον Αριστοτέλη στο βιβλίο «Πολιτικά». Ο άνθρωπος γίνεται το χειρότερο απ’ όλα τα ζώα όταν απομακρυνθεί από τον «νόμο» και από τη «δίκη», δηλαδή τη δικαιοσύνη. Ο Αριστοτέλης πρόσθεσε ότι η αδικία γίνεται «χαλεπωτάτη», δηλαδή κακόβουλη, όταν συνοδεύεται από τα όπλα.
Έχοντας κατά νουν τις ιδέες του Αριστοτέλη, θα αναπτύξω τρία επιχειρήματα.
Το βαθύ ιστορικό πλαίσιο
Το πρώτο επιχείρημα έχει να κάνει με το βαθύ ιστορικό πλαίσιο της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Αυτή η Γενοκτονία, όπως και η εθνοκάθαρση του βορρά της Κυπριακής Δημοκρατίας, δεν προέκυψε ξαφνικά. Για αιώνες στην οθωμανική τουρκική αυτοκρατορία, οι χριστιανοί υπέστησαν τη μία αδικία μετά την άλλη, πριν από την ταραγμένη περίοδο από το 1894 έως το 1924, η οποία έχει γίνει συνώνυμη με τις αμείλικτες θηριωδίες κατά των χριστιανών και με τον ξεριζωμό τους από τα πατρογονικά τους εδάφη.
Στον Πόντο, όπως και στην Κύπρο, και σε τόσα άλλα μέρη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η πηγή του κακού ήταν ο αυστηρός «δικοινοτικός» διαχωρισμός των «πιστών» μουσουλμάνων από τους «άπιστους» και «κατώτερους» μη μουσουλμάνους. Ως μη μουσουλμάνοι, οι χριστιανοί αντιμετώπιζαν διάκριση, τιμωρητική φορολογία, δουλεία, καταπίεση και, ως εκ τούτου, απανθρωποποίηση – υπό ένα διεφθαρμένο και αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης. Η πλέον απεχθής, ίσως, πρακτική του οθωμανικού αποικισμού είχε να κάνει με την εκμετάλλευση των κοριτσιών και των γυναικών που παγιδεύτηκαν σε οθωμανικά χαρέμια ως σκλάβες υπό τη δήθεν «προστασία» ανδρών που είχαν υποβληθεί σε αναγκαστικό ευνουχισμό, χωρίς αναισθητικό.
Κατά καιρούς, υπό άσπλαχνες συνθήκες, χριστιανοί διώχθηκαν με αγριότητα ή σφάχτηκαν. Τα πολλαπλά παραδείγματα περιλαμβάνουν τις ανείπωτες σφαγές των χριστιανών που μάτωσαν τα χώματα της Κωνσταντινούπολης το 1453, της Λευκωσίας το 1570, της Αμμοχώστου το 1571, της Σαμοθράκης το 1821 και της Χίου το 1822 – 100 χρόνια πριν από το κάψιμο της Σμύρνης και τις σχετικές φρικαλεότητες.
Άρα, όπως στην περίπτωση της εθνοκάθαρσης των κατεχομένων, η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου είχε μια βάρβαρη οθωμανική αποικιακή προϊστορία.
Το άμεσο ιστορικό πλαίσιο
Το δεύτερο επιχείρημα έχει να κάνει με το άμεσο ιστορικό πλαίσιο της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Αυτή η Γενοκτονία συνδέεται με τις υπόλοιπες διώξεις, μαζικές δολοφονίες, εξοντώσεις και γενοκτονίες που διαπράχθηκαν προς τα τέλη της οθωμανικής εποχής, που κατέληξε με τη διάλυση του σουλτανάτου το 1923 και τη διάλυση του χαλιφάτου το 1924. Αναφέρομαι στις Γενοκτονίες των Αρμενίων, των Ασσυρίων, των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και όχι μόνο.
Η κάθε γενοκτονία δεν είναι ξεχωριστή από την άλλη. Η κάθε γενοκτονία αποτελεί κρίκο στην ίδια αλυσίδα. Συμφωνώ με τους ακαδημαϊκούς που έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η Τουρκία ευθύνεται για μια ευρύτερη, παρατεταμένη και πολυεθνική γενοκτονία των χριστιανικών της μειονοτήτων που ξεδιπλώθηκε από το 1894, όταν ξεκίνησαν οι σφαγές των Αρμενίων, έως το 1924. Έχω υπόψη μου το βιβλίο των Benny Morris & Dror Ze’evi, The Thirty-Year Genocide: Turkey’s Destruction of Its Christian Minorities, 1894–1924 (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 2019).
Η ευρύτερη Γενοκτονία των Χριστιανών περιέλαβε και άλλους εκτός της Μικράς Ασίας, του Πόντου και των περιοχών που κατοικούνταν από Αρμενίους ή από Ασσυρίους. Μεταξύ των άλλων θυμάτων ήταν οι Έλληνες της Ανατολικής Θράκης. Ήταν μια ολική εξάλειψη των χριστιανών, με κάποιες εξαιρέσεις, κυρίως των χριστιανών της Κωνσταντινούπολης, η οποία καταλήφθηκε από τους Συμμάχους από το 1918 έως το 1923.
Η κάθε γενοκτονία που έχω αναφέρει έχει κοινά χαρακτηριστικά με τις άλλες. Για παράδειγμα, η καθεμία ολοκληρώθηκε μέσω της διάπραξης, εκ προθέσεως, των μαζικών αναγκαστικών εξώσεων, βίαιων μεταφορών, αναγκαστικών απελάσεων, κατασχέσεων περιουσιών, βιασμών, εξαφανίσεων ανθρώπων, δολοφονιών και άλλων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας που, συλλογικά, εξηγούν και δικαιολογούν την υιοθέτηση του βαρυσήμαντου όρου «γενοκτονία».
Ένα άλλο κοινό χαρακτηριστικό είναι ότι, ιδιαίτερα από το 1924, η κάθε γενοκτονία ακολουθήθηκε από τη συντήρηση των συγκαλύψεων, την επαυξημένη διάδοση της προπαγάνδας, την παράλληλη επαυξημένη διαστρέβλωση της αλήθειας και την τάση των ξένων κρατών να κάνουν τα στραβά μάτια. Ακόμη χειροτέρα, ίσως, το διεθνές δίκαιο κακομεταχειρίστηκε για να επιβληθούν νέες διακρίσεις, νέοι ξεριζωμοί και νέες σχετικές αδικίες.
Εξ ου και η εγγενώς διακριτική, ανήθικη και επαίσχυντη Σύμβαση για την Ανταλλαγή Ελληνικών και Τουρκικών Πληθυσμών που, την 30ή Ιανουαρίου 1923, υπογράφηκε από, μεταξύ άλλων, τον Ελευθέριο Βενιζέλο υπό την τότε ιδιότητά του ως Αντιπροσώπου της Ελλάδας στη Λωζάννη. Πρωθυπουργός τότε ήταν ο Στυλιανός Γονατάς.
Με την επιφύλαξη ορισμένων εξαιρέσεων, αυτή η Σύμβαση ήταν συνταγή για τη νομιμοποιημένη εθνοκάθαρση των εγκαταστημένων «Τούρκων υπηκόων, ελληνορθόδοξων στο θρήσκευμα», από «τουρκικό έδαφος» και των εγκαταστημένων «Ελλήνων υπηκόων, μουσουλμάνων στο θρήσκευμα», από «ελληνικό έδαφος» (Δείτε στο https://treaties.fcdo.gov.uk/data/Library2/pdf/TS0016.1923.pdf)
Ένα επιδιωκόμενο αποτέλεσμα της Σύμβασης ήταν η ολοκλήρωση του ξεριζωμού των Ελλήνων από τον Πόντο. Χιλιάδες αντιμετώπισαν νέες δοκιμασίες ως πρόσφυγες σε ανθυγιεινές συνθήκες σε μια εποχή κατά την οποία επικρατούσαν δυνητικά θανατηφόρες ασθένειες όπως ο τύφος και η ευλογιά.
Επομένως, όπως σε σχέση με το 1974 κάτω από διαφορετικές συνθήκες, το ελληνικό κράτος δεν μπορεί να ξεφύγει από ένα μέτρο ευθύνης για τον διακριτικό ξεριζωμό ατόμων επειδή ήταν χριστιανοί ή μουσουλμάνοι.
Δύο μέτρα και δύο σταθμά
Κάτι άλλο που είναι βέβαιο είναι ότι τόσο στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου το 1918 όσο και στο τέλος του επακόλουθου Ελληνοτουρκικού Πολέμου το 1923 οι Βρετανοί και άλλοι Σύμμαχοι δεν εγκαθίδρυσαν διεθνές ποινικό δικαστήριο. Έτσι, η ατιμωρησία θριάμβευσε και τα ξένα κράτη προτίμησαν να ακολουθήσουν μια πολιτική του κατευνασμού προς όφελος της Τουρκίας, κάτι που επικρατεί μέχρι σήμερα.
Η Γενοκτονία των Χριστιανών άνοιξε τον δρόμο προς άλλες σκληρότητες, σε ανάλογο κλίμα ατιμωρησίας. Το 1933, με τα χώματα του Πόντου ακόμα μουσκεμένα στο αίμα, ξεκίνησε και η δίωξη των Εβραίων στη Γερμανία, όταν ο Χίτλερ ανέλαβε την εξουσία. Μέσα σε δέκα χρόνια η δίωξη αυτή κλιμακώθηκε σε γενοκτονία, γνωστή ως Ολοκαύτωμα. Όπως στην περίπτωση της Γενοκτονίας των Χριστιανών, η Γενοκτονία των Εβραίων πραγματοποιήθηκε μέσω της διάπραξης, εκ προθέσεως, των μαζικών αναγκαστικών εξώσεων, βίαιων μεταφορών, αναγκαστικών απελάσεων, κατασχέσεων περιουσιών, βιασμών, εξαφανίσεων ανθρώπων, δολοφονιών και άλλων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας.
Από τη μια, η Γενοκτονία των Χριστιανών συνέβη, εν μέρει, ενώ η Γερμανία και η Τουρκία ήταν σύμμαχοι κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο – σύμφωνα με τη Γερμανοτουρκική Συνθήκη Συμμαχίας της 2ας Αυγούστου 1914.
Από την άλλη, η Γενοκτονία των Εβραίων συνέβη, εν μέρει, ενώ η Γερμανία και η Τουρκία είχαν διπλωματικές, εμπορικές και φιλικές σχέσεις για μεγάλο μέρος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου – σύμφωνα με τη Γερμανοτουρκική Συνθήκη Φιλίας της 18ης Ιουνίου 1941 και τη Γερμανοτουρκική Εμπορική Συμφωνία της 9ης Οκτωβρίου 1941.
Μια σημαντική διαφορά μεταξύ της Γενοκτονίας των Χριστιανών και της Γενοκτονίας των Εβραίων έχει να κάνει με δύο μέτρα και δύο σταθμά. Μετά τον A’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως έχω ήδη σημειώσει, οι Βρετανοί και οι άλλοι Σύμμαχοι δεν εγκαθίδρυσαν ειδικό διεθνές ποινικό δικαστήριο για την προσαγωγή των υποπτευόμενων δραστών των διεθνών εγκλημάτων. Εν αντιθέσει, αμέσως μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Βρετανοί και άλλοι Σύμμαχοι εγκαθίδρυσαν το Διεθνές Στρατιωτικό Δικαστήριο στη Νυρεμβέργη για να παραπέμψουν στη Δικαιοσύνη μερικά από τα ανώτερα στελέχη του ναζιστικού καθεστώτος που κατηγορούνταν για εγκλήματα κατά της ειρήνης, εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.
Ο όρος «γενοκτονία»
Κατά την περίοδο από το 1943 έως το 1944, ο όρος «γενοκτονία» (στα αγγλικά ‘‘genocide’’) επινοήθηκε από τον επίμονο Αμερικανό δικηγόρο, με εβραϊκή και πολωνική καταγωγή, Raphael Lemkin. Ο Lemkin επινόησε τον όρο για να περιγράψει τη μερική ή πλήρη εξόντωση των ανθρώπων του ίδιου γένους, όπως τους Αρμενίους, τους οποίους χαρακτήρισε ρητά ως θύματα της γενοκτονίας.
Ο τρόπος σκέψης του Lemkin είχε επίσης επηρεαστεί από τα δεινά άλλων χριστιανών κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην αυτοβιογραφία του, ο Lemkin αναφέρθηκε στα Ελληνόπουλα και άλλα χριστιανά παιδιά που είχαν απαχθεί πριν εξισλαμιστούν και καταταγούν ως γενίτσαροι στις οθωμανικές δυνάμεις ασφαλείας. Μάλιστα, ο Lemkin καταδίκασε τον Γιαννιτσαρισμό ως ‘‘genocidal technique’’, δηλαδή «γενοκτονική τεχνική» {Donna-Lee Frieze (ed.), Totally Unofficial: The Autobiography of Raphael Lemkin (New Haven, CT: Yale University Press), σελίδες 51, 103, 168, 183, 200 και λοιποί}.
Στις 18 Οκτωβρίου 1945, το κατηγορητήριο που παρουσιάστηκε στην πρώτη δίκη στη Νυρεμβέργη αναφέρθηκε στη διεξαγωγή «εσκεμμένης και συστηματικής γενοκτονίας». Τρία χρόνια αργότερα, στις 9 Δεκεμβρίου 1948, ο όρος «γενοκτονία» ενσωματώθηκε στη Σύμβαση για την Πρόληψη και Καταστολή του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, το Άρθρο 1 της οποίας ορίζει ότι:
«Τα Συμβαλλόμενα Μέρη επιβεβαιούν ότι η γενοκτονία, συντελουμένη είτε εν καιρώ ειρήνης είτε εν καιρώ πολέμου, τυγχάνει έγκλημα διεθνούς δικαίου και αναλαμβάνουν την υποχρέωσιν να προλαμβάνουν και να τιμωρούν αυτό» (Δείτε στο www.refworld.org/sites/default/files/attachments/4cb2fb692.p).
«Σεισμοί» και «μετασεισμοί»
Θα παρουσιάσω το τρίτο επιχείρημα με μια αναλογία. Ενώ η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου και οι υπόλοιπες γενοκτονίες των χριστιανών που ανέφερα αποτελούν «σεισμούς», ακολούθησαν, αργά ή γρήγορα, διάφοροι «μετασεισμοί». Αυτοί οι «μετασεισμοί» περιλαμβάνουν την υποχρεωτική στρατολόγηση Ελλήνων και άλλων μη μουσουλμάνων αρρένων πολιτών της Τουρκίας σε μη μουσουλμανικά τάγματα καταναγκαστικής εργασίας το 1941, τα Σεπτεμβριανά μαρτύρια στην Κωνσταντινούπολη το 1955 και τις δύο αλληλένδετες τουρκικές εισβολές στην Κυπριακή Δημοκρατίας το 1974.
Μεταξύ των πιο πρόσφατων «μετασεισμών», θα έλεγα, είναι δύο στην Κωνσταντινούπολη – η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί το 2020 και η μετατροπή της Μονής της Χώρας σε τζαμί το 2024.
Μήπως αναμένουμε κι άλλους «μετασεισμούς»;
Η πρώτη τουρκική εισβολή ξεκίνησε στις 20 Ιουλίου με πρόσχημα το πραξικόπημα που είχε οργανωθεί από τη χούντα των Αθηνών, αλλά έλαβεν χώραν στη Λευκωσία στις 15 Ιουλίου. Η δεύτερη τουρκική εισβολή ξεκίνησε στις 14 Αυγούστου, αυτήν τη φορά χωρίς πρόσχημα, εφόσον τα χουντικά καθεστώτα στη Λευκωσία και στην Αθήνα είχαν καταρρεύσει τρεις εβδομάδες νωρίτερα – στις 23 και 24 Ιουλίου αντίστοιχα.
Μέχρι τη στιγμή της κατάπαυσης του πυρός, που κηρύχθηκε στις 16 Αυγούστου 1974, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις κατέλαβαν και ενεργοποίησαν την εθνοκάθαρση του 36 τοις εκατόν της επικράτειας και του 57 τοις εκατόν της ακτογραμμής της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η εθνοκάθαρση επιβλήθηκε μέσω της διάπραξης, εκ προθέσεως, των μαζικών αναγκαστικών εξώσεων, βίαιων μεταφορών, αναγκαστικών απελάσεων, κατασχέσεων περιουσιών, βιασμών, εξαφανίσεων ανθρώπων, δολοφονιών και άλλων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Τέτοιες βάναυσες μέθοδοι εκφοβισμού, πληθυσμιακής εξάλειψης και αρπαγής γης είχαν επιβληθεί στον Πόντο κατά την τελική φάση της οθωμανικής εποχής.
Tο 1974, όπως έχω ήδη επισημάνει, δύο από τα χωριά που έπεσαν στα χέρια των εισβολέων ήταν αυτά των αείμνηστων παππούδων μου. Η μοίρα κάθε χωριού είναι εμβληματική.
H Πέτρα, το κατεχόμενο χωριό του αείμνηστου πατέρα του πατέρα μου, βρίσκεται στην πράσινη κοιλάδα της Σολέας, που καταλήγει στους Σόλους, την αρχαία ελληνική πόλη η οποία, σύμφωνα με τον αρχαίο Έλληνα ιστορικό, Πλούταρχο, ονομάστηκε έτσι από τον βασιλιά Φιλόκυπρο προς τιμήν του Αθηναίου Νομοθέτη Σόλωνα, τον οποίο γνώρισε όταν ο Σόλωνας επισκέφτηκε την Κύπρο.
Η Λύση, το κατεχόμενο χωριό του αείμνηστου πατέρα της μητέρας μου, βρίσκεται στην πεδιάδα της Μεσαορίας, δυτικά της Σαλαμίνας, μιας άλλης αρχαίας ελληνικής πόλης. Όπως και οι Σόλοι, η Σαλαμίνα βρίσκεται σήμερα υπό τουρκική κατοχή. Υπό διαφορετικές συνθήκες, το ίδιο ισχύει για τις αρχαίες ελληνικές τοποθεσίες στον Πόντο.
Στον απόηχο της τουρκικής κατοχής, η Πέτρα ισοπεδώθηκε, μεταμορφώθηκε αυθαίρετα σε τουρκικό στρατόπεδο και η ελληνορθόδοξη εκκλησία της, που είναι αφιερωμένη στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος, λεηλατήθηκε και ρημάχτηκε. Σε αντίθεση, η Λύση αποικίστηκε και η ελληνορθόδοξη εκκλησία της, που είναι αφιερωμένη στην Παναγία, λεηλατήθηκε, μετατράπηκε αυθαίρετα σε τζαμί και χρησιμοποιήθηκε γι’ αυτόν τον σκοπό έως ότου χτίστηκε, επίσης αυθαίρετα, ένα εντελώς νέο τζαμί στο ίδιο κατεχόμενο χωριό.
Απ’ ό,τι γνωρίζω, στην Πέτρα και στη Λύση, όπως και σε τόσα άλλα κατεχόμενα μέρη της Κυπριακής Δημοκρατίας, τα νεκροταφεία βεβηλώθηκαν, οι ταφόπλακες ξηλώθηκαν και οι νεκροί ατιμάστηκαν. Δεκαετίες πριν από το 1974, τα νεκροταφεία των Ποντίων, όπως και οι εκκλησίες τους, βίωσαν παρόμοιες δοκιμασίες σε παρόμοιο κλίμα αυθαιρεσίας και ατιμωρησίας.
Το 1974, κάθε έννοια κράτους δικαίου καταστρατηγήθηκε κατάφωρα από τους Τούρκους. Παρά ταύτα, μετά το 1974, κανένας Τούρκος δεν οδηγήθηκε στη Δικαιοσύνη ενώπιον διεθνούς ποινικού δικαστηρίου. Επικράτησε η ατιμωρησία, όπως συνέβη μετά τη Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου.
Έκκληση για δικαιοσύνη
Κλείνοντας, θα επαναλάβω κάτι που είπε ο προαναφερόμενος Σόλωνας στην αρχαιότητα. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο, όταν ρωτήθηκε για το ποια πόλη είναι η καλύτερη για να ζήσει κάποιος, ο Σόλωνας απάντησε ότι είναι εκείνη στην οποία αυτοί που δεν αδικούνται, εξίσου με αυτούς που αδικούνται, βγαίνουν μπροστά και τιμωρούν αυτούς που αδικούν.
Με αυτήν τη λογική, όλοι οι πολίτες και όλοι οι πολιτικοί κάθε δημοκρατίας πρέπει να διεκδικούν σθεναρά τη διεθνή αναγνώριση της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, τη διεθνή αναγνώριση όλων των υπόλοιπων γενοκτονιών των χριστιανών που έχω αναφέρει, την αποτροπή κάθε επανάληψης, την αποκάλυψη της ιστορικής αλήθειας, την απόδοση της δικαιοσύνης και την αποφυγή κάθε συνθηκολόγησης σύμφωνα με τις νεο-αποικιακές απαιτήσεις της Τουρκίας.
Μόνο έτσι μπορεί να διαφυλαχθεί η ελευθερία των πολιτών και η δημοκρατία υπό το κράτος δικαίου.
Αυτήν την Ημέρα Μνήμης, αποτίνω φόρο τιμής στα θύματα της Γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου. Αιωνία η μνήμη τους.
Υστερόγραφο 1: Η φωτογραφία στο πάνω μέρος αυτού του άρθρου δείχνει το πλοίο «Ιωνία» έχοντας φτάσει στον Πειραιά τον Φεβρουάριο του 1923 από την Τραπεζούντα του Πόντου φορτωμένο με χιλιάδες ξεριζωμένους πρόσφυγες. Στη διαδρομή, κάποιοι πέθαναν από τύφο ή ευλογιά. Πηγή: Bain News Service Photograph Collection (DLC), Reproduction Number LC-DIG-ggbain-35599, Library of Congress, Washington DC, www.loc.gov/pictures/item/2014715750/
Υστερόγραφο 2: Λεπτομέρειες για τη Γενοκτονία των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας βρίσκονται σε διάφορες πηγές. Μεταξύ αυτών στην αγγλική γλώσσα είναι τα ακόλουθα βιβλία: Tessa Hofmann, Matthias Bjornlund and Vasileios Meichanetsidis (eds.), The Genocide of the Ottoman Greeks: Studies on the State-Sponsored Campaign of Extermination of the Christians of Asia Minor (1912-1922) and Its Aftermath: History, Law, Memory (Scarsdale, NY: Aristide D. Caratzas, 2011)· Taner Akcam, Theodosios Kyriakidis and Kyriakos Chatzikyriakidis (eds.), The Genocide of the Christian Populations in the Ottoman Empire and its Aftermath (1908-1923) (Abingdon: Routledge, 2023).
* Ο συγγραφέας είναι Ανώτερος Επισκέπτης Συνεργάτης στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου UCLan Cyprus
