Κτηνώδης, βίαιος και μαρτυρικός, ο θάνατος του Χρυσοστόμου Σμύρνης συμπυκνώνει την μικρασιατική οδύνη κατά τρόπον ιστορικά και ανθρώπινα ανυπόφορο.
Και εδώ υπάρχει ένα παράδοξο. Εκατόν δύο χρόνια μετά τον θάνατο «του εν μαρτυρίοις τελειωθέντος» Μητροπολίτη, η ίδια αυτή η φύση της μαρτυρικής του εκδημίας, μοιάζει, φορές, να λειτουργεί ως πέπλο που αποκρύπτει -αν δεν καθιστά απροσπέλαστη- κάθε άλλη όψη του πεφωτισμένου ιεράρχη.
Και είναι κατά μίαν έννοια κρίμα, αυτή η συνεπής, σθεναρή παρουσία του Χρυσοστόμου στα γράμματα, την παιδεία και πάνω απ’ όλα στις εθνικές υποθέσεις, να παροράται, σκεδαζόμενη στις φρικώδεις εικόνες του τέλους του, ενίοτε δε μετατρεπόμενη από ύψιστο δίδαγμα πατριωτικού ήθους, σε εύκολη αφορμή για έξαλλους κρωγμούς από στόματα ακραίων.
Τίποτε βεβαίως δεν πήγε χαμένο. Παραδιδόμενες από γενιά σε γενιά, οι μαρτυρίες του τέλους του φυλάσσονται εκεί, στην κιβωτό της συλλογικής μας μνήμης. Την διαμορφώνουν, την χαράσσουν, τής υπαγορεύουν με πραότητα «μην ξεχνάς».
Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης δεν είναι μια ιστορία ήττας. Είναι ιστορία νίκης. Όχι μόνο για την άξια και ηρωική διαδρομή του από τον Μακεδονικό Αγώνα έως την Καταστροφή, αλλά και για τα όσα ευρύτερα κατέλειπε.
«Αγχίνους, ευφάνταστος, τολμηρός, φιλοπρώτος, ενθουσιώδης, φιλότιμος, οξύς, επίμονος, και φίλαλλος», ο Χρυσόστομος υπήρξε άνθρωπος υψηλότατης θεολογικής και παιδευτικής συγκρότησης. Μας κληροδότησε δε σπουδαίους -μαρτυρούμενους και γεγραμμένους- λόγους.
Έναν τέτοιο «λόγο» του, μια τέτοια απαστράπτουσα στιγμή του θα αποπειραθούμε να σας διηγηθούμε σήμερα.
Συνέβη τον χειμώνα του 1911, δηλαδή έντεκα χρόνια πριν από το τέλος του.
Ο Χρυσόστομος είχε λάβει στις 15 Νοεμβρίου του 1911, με αποστολέα τον Οικουμενικό Πατριάρχη Ιωακείμ Γ΄, μίαν επιστολή.
Ο Πατριάρχης -με τον οποίο ο Χρυσόστομος διατηρούσε κατά καιρούς ψυχρές σχέσεις παρά τον αμοιβαίο σεβασμό- τού ζητούσε να πάψει να χρησιμοποιεί τον Δικέφαλο Αετό ως σφραγίδα της Μητρόπολης Σμύρνης.
Το επιχείρημα του γηραιού Ιωακείμ -έναν χρόνο αργότερα θα έφευγε από τη ζωή- ήταν ότι η χρήση του Δικεφάλου για τις ανάγκες της εκκλησιαστικής γραφειοκρατίας ήταν αποκλειστικό προνόμιο του Πατριαρχείου. Βρισκόμαστε σε εποχή που το κίνημα των Νεότουρκων πιέζει ήδη αφόρητα τον χριστιανισμό της Μικρασίας και αρκετοί αρχίζουν να γίνονται ευεπίφοροι στις πιέσεις αυτές.
Όχι ο Χρυσόστομος.
Ο Μητροπολίτης Σμύρνης απαντά στον Πατριάρχη στις 4 Δεκεμβρίου. Και τον «βομβαρδίζει» με επιχειρήματα.
Με τας πτέρυγας καθειμένας
Πρώτον, του υπενθυμίζει ότι ο Δικέφαλος Αετός, ως έμβλημα, δεν επενοήθη από κανέναν Μητροπολίτη, αλλά ευρίσκεται στις επίσημες σφραγίδες και τα έγγραφα της Μητρόπολης Σμύρνης (και στις υπόλοιπες μικρασιατικές Μητροπόλεις) «από χρόνων αμνημονεύτων και πάντως από της επιούσης της πτώσεως της Κωνσταντινουπόλεως». Και αυτό, του λέει στην επιστολή, μπορεί να διαπιστωθεί απλά και μόνο εάν κάποιος εξετάσει τους «αρχαίους κώδικες» που φυλάσσονται στα αρχεία της Αγίας Φωτεινής και του Αγίου Ιωάννου Θεολόγου Σμύρνης. Διότι, όπως εξηγεί: «Οι Κώδικες αυτοί έχουσι δικέφαλον Αετόν, τον γνησίως Βυζαντινόν τύπον, με τας πτέρυγας καθειμένας, εν τοις ποσί κρατούντα την σφαίραν της γης και το σκήπτρον». [Με τα φτερά κλειστά και κρατώντας στα πόδια του τη σφαίρα της γης και το σκήπτρο].
Δεύτερον, εξηγεί ότι κάθε Μητρόπολη που υπάγεται στο Πατριαρχείο, κανένα άλλο έμβλημα δεν χρησιμοποιεί παρά μόνον εκείνο του δικέφαλου Αετού. Όχι μόνο για να δειχθεί η εξάρτησή της από το Πατριαρχείο αλλά και για λόγους βαθύτερους ιστορικούς καθώς ο δικέφαλος αποτελεί «τον συνεκτικόν δεσμόν τον συνδέοντα τις Μητροπόλεις (…) προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τούτο με το «αρχαιότερον Βυζαντινόν Κόσμον της πεσούσης μεγάλης τους Γένους μας Αυτοκρατορίας».
Tρίτον, ο Χρυσόστοος τονίζει άλλη μία συμβολική σημασία του Αετού. Θυμίζει ότι ο δικέφαλος, ως «ιερώτατον κόσμημα» ήδη «προβάλλει υπερηφάνως από του μετώπου των Αρχιερέων, προτείνων τας πτέρυγάς του προς τα τήδε κακείσε υπό της καταλαβούσης το Γένος μας δεινής λαίλαπος εσκορπισμένα ως δειλά νοσσία πτωχά λείψανα της Εκκλησίας μας, ίνα περισυναγάγη και περισώσει αυτά».
Παρομοιάζει δηλαδή τον δικέφαλο ως συμβολικό προστάτη των Χριστιανών της Μικρασίας, τους οποίους περιγράφει ως αδύναμους νεοσσούς περιβαλλόμενους από λαίλαπα.
Γράφει πολλά ακόμη ο Χρυσόστομος που είναι εμφανές ότι αρχίζει να αποκτά μια έως και παιγνιώδη διάθεση έναντι του Πατριάρχη.
Και καταλήγει με μια κεκαλυμμένη προειδοποίηση:
Φθείρεται πάντως ο τούτον διαφθείρων
Πέρα από κάθε πολιτική και ιστορική σημασία του εμβλήματος, υπάρχει ακόμη ένας λόγος, του γράφει, που ο δικέφαλος Αετός δεν μπορεί να καταργηθεί.
Διότι υπάρχει, συνεχίζει, μια επιγραφή των βυζαντινών χρόνων που βρέθηκε στο ναό του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου στην Κέα.Επιγραφή, η οποία δείχνει ότι ο δικέφαλος αποτελεί κάτι περισσότερο από βυζαντινό έμβλημα.
Πάνω λοιπόν από την εσωτερική είσοδο του ναού… «εύρηται εντετειχισμένον λίθινον υπέρθυρον αρχαιότατον εν τω μέσω τούτου φέρεται γεγλυμμένος δικέφαλος Αετός και υπ’ αυτόν επιγραφή γεγραμμένη δια Βυζαντινών γραμμάτων, έχουσα ώδε»:
Τι αναφέρει η επιγραφή;
Ας την ακούσουμε πρώτα στη γλώσσα της εποχής της:
Βλέπε αετόν, Χριστόν εμέ νόει
Δυσί κεφαλαίς φύσεως εμάς δύω
Εικονίζω σου εν μια υποστάσει
Υψιπέτης γαρ βασιλεύς των αιώνων
Ουρανού και γης και των καταχθονίων
Οίκους φυλάττω και πάσαν Εκκλησίαν
Ην εγέννησα εκ του Ευαγγελίου
Εμός ουν οίκος ο του Αρχιερέως
Ον οράς και πρόσεχε μη φθείρεις
Φθείρεται πάντως ο τούτον διαφθείρων
Και ας το αποδώσουμε ως εξής:
Όπου βλέπεις Αετό, να σκέφτεσαι ότι είμαι ο ίδιος ο Χριστός
Που με τα δύο μου κεφάλια τις δύο σου φύσεις, σε μία εικονίζω/
Πετώντας ψηλά, πανάρχαιος βασιλιάς του ουρανού, της γης και όσων βρίσκονται κάτω από αυτήν,
Προφυλάσσω τους ναούς και κάθε εκκλησία την οποία γέννησα μέσα από το Ευαγγέλιο/
Δικός μου είναι λοιπόν ο οίκος του Χριστού που βλέπεις και πρόσεχε μην και τον καταστρέψεις
Γιατί σίγουρα χάνεται αυτός που θα τον πειράξει.
ΥΓ1: Η επιγραφή σώζεται έως και σήμερα. Ισως για να δικαιώσει την πεποίθηση του Χρυσόστομου ότι «το ελληνικόν πνεύμα ελαξεύθη εις το μάρμαρον, εσμιλεύθη εις τους θριγκούς των ναών, εχαράχθη εις τον πάπυρον, έλαμψεν εις τας δέλτους της Ιστορίας, εκράτησε τας επάλξεις του πολιτισμού, περιεσώθη διά της παραδόσεως και κρύπτεται ακόμη εις τα σπλάγχνα της γης αναμένον την σκαπάνην του αρχαιολόγου».
ΥΓ2 : Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης (χρωστά το επώνυμό στη σκληρή δουλειά του πατέρα του), έφυγε σαν σήμερα 27 Αυγούστου του 1922. Είχε κάθε δυνατότητα να εγκαταλείψει την ιωνική γη, τη γη του, καίτοι γνώριζε ότι θα πέσει θύμα του φανατισμένου, τουρκικού όχλου. Προτίμησε να μείνει εκεί.
