Ραφαέλ Λέμκιν

 Του Έρικ Χέρσταλ Μετάφραση: Γκαρμπίς  Σιμπατιάν
Το Κέντρο Εβραϊκής Ιστορίας στη Νέα
Υόρκη παρουσιάζει αυτό τον καιρό (2010) μία έκθεση αφιερωμένη στη ζωή και το
έργο του Ραφαέλ Λέμκιν. Εάν το όνομά του δεν σας είναι και τόσο γνωστό,
μην ανησυχείτε, δεν είστε οι μόνοι. Σε κάθε περίπτωση, σίγουρα
γνωρίζετε τη μία και μόνη λέξη που αποτελεί συνώνυμό του: Γενοκτονία.

Το 1943, ο Λέμκιν επινόησε τον όρο αυτό και το 1951 φρόντισε τα Ηνωμένα
Έθνη να τον αναγνωρίσουν ως αξιόποινο έγκλημα.

Η έκθεση αυτή είναι
επίκαιρη, ωστόσο θα μπορούσε να θεωρηθεί και διαχρονική. Υπάρχει το
θέμα του Νταρφούρ, βεβαίως, αλλά ίσως εξίσου τραγική είναι και η
συνεχής αντίδραση σε αυτό που συχνά αποκαλείται “Νόμος του Λέμκιν”.
Ένας περίπατος ανάμεσα στις μυριάδες γραμμάτων, νομικών εγγράφων και
αναλυτικώς ηχογραφημένων λόγων εξηγεί ακριβώς το “γιατί”.

Εξ αρχής,
ο Λέμκιν γνώριζε πως το έργο του δεν επρόκειτο να είναι εύκολο.
Το
1933, για παράδειγμα, ως νεαρός εβραίος δικηγόρος, που είχε γεννηθεί
στην Πολωνία και έπειτα εργάστηκε για λογαριασμό της κυβέρνησής της,
ταξίδεψε στη Μαδρίτη για ένα συνέδριο της Συμμαχίας των Εθνών.
Η
αποστολή του ήταν αρκετά ξεκάθαρη: να διώξει ποινικά τους τούρκους
αξιωματικούς που ξεκίνησαν τη Γενοκτονία των Αρμενίων. 

 Ένα εκατομμύριο
Αρμένιοι σφαγιάστηκαν στα χρόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και ο
Λέμκιν, ένας ορεξάτος τριαντατριάχρονος, αναρωτιόταν για ποιο λόγο δεν
γινόταν κάτι γι’αυτό. “Γιατί”, ρωτούσε, “είναι έγκλημα για έναν άνθρωπο
να σκοτώνει έναν άλλο, ωστόσο δεν είναι για μία κυβέρνηση να σκοτώνει
ένα εκατομμύριο ανθρώπους;”

Η χρονική στιγμή δεν ήταν η πιο
κατάλληλη. Τη χρονιά του συνεδρίου της Μαδρίτης, οι Ναζί ανέβηκαν στην
εξουσία και κάτω από το άγρυπνο μάτι του Χίτλερ η πολωνική κυβέρνηση
πίεσε τον Λέμκιν να παραιτηθεί. Έξι χρόνια αργότερα, η εισβολή των Ναζί
στην Πολωνία τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τη χώρα και  να
εγκατασταθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1941. Απέκτησε έδρες με κύρος
στις νομικές σχολές του Ντιούκ και του Πανεπιστημίου της Βιρτζίνια με
τη βοήθεια φίλων αμερικανών καθηγητών. Ωστόσο, οι ειδήσεις που ολοένα
και περισσότερο έφταναν για το Ολοκαύτωμα τον έβγαλαν από τη διανοητική
του απομόνωση.

Η τελευταία φορά που άκουσε νέα των γονιών του ήταν
πριν φύγει από την Πολωνία και, έως το τέλος του πολέμου, έμαθε πως 49
από τους στενότερους συγγενείς του είχαν θανατωθεί. Χρόνια αργότερα
περιέγραψε τον αγώνα του για την επιβολή ποινής στο έγκλημα της
Γενοκτονίας ως έναν “επικήδειο στον τάφο της μητέρας του”.

Αυτό που
η Σαμάνθα Πάουερ στο βιβλίο της, για το οποίο κέρδισε βραβείο
Πούλιτζερ και το οποίο συνοψίζει την καριέρα του Λέμκιν, αποκάλεσε “ένα
πρόβλημα από την κόλαση”, για τον Λέμκιν είχε γίνει προσωπική υπόθεση.
Έως το 1943, είχε ήδη επινοήσει τον όρο “Γενοκτονία” – από τις
ελληνικές λέξεις “γένος” και “κτείνω” – αλλά η λέξη έγινε ευρέως γνωστή
έπειτα από την έκδοση του βιβλίου του με τίτλο “Οι δυνάμεις του Άξονα
κυβερνούν στην κατεχόμενη Ευρώπη”, που εκδόθηκε το 1944. Μόλις τελείωσε
ο πόλεμος και δημιουργήθηκαν τα Ηνωμένα Έθνη, ο Λέμκιν ξεκίνησε την
επόμενη φάση της καριέρας του: να δώσει στη λέξη διαστάσεις εγκλήματος.

Σε αυτό το σημείο ξεκινά η αληθινή τραγωδία του Λέμκιν. Η Πάουερ στο
βιβλίο της ζωντανεύει με εξαιρετικό τρόπο την επαίσχυντη δυστοκία ακόμα
και των πιο πολιτισμένων κυβερνήσεων, ιδιαίτερα της Αμερικής, στο να
προσυπογράψουν το ψήφισμα της Γενοκτονίας. Το κύριο σημείο που τους
απασχολούσε ήταν ξεκάθαρο: οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν ήθελαν να
επικυρώσουν ένα νόμο που θα έβαζε σε κίνδυνο την ίδια τους την
κυβέρνηση. Ο φυλετικός διαχωρισμός επιτρεπόταν ακόμα στο Νότο και η
κυβέρνηση ένιωθε πως ασχολούμενη με περιπτώσεις εγκλημάτων πολέμου
μπορούσε να θεωρηθεί ένοχη.

Βεβαίως, οι Η.Π.Α. δεν είχαν κανένα
πρόβλημα να διατυπώσουν κατηγορίες στη δίκη της Νυρεμβέργης, βάσει των
οποίων προσήχθησαν οι Ναζί αμέσως μετά τον πόλεμο. Ωστόσο οι νόμοι
έτειναν να καταγγέλλουν πως οι Ναζί εφήρμοσαν τον πιο επιεική όρο των
“εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας”, ένα κατάλοιπο από τις μέρες της
“Συμμαχίας των Εθνών”. Ο όρος αυτός απέτρεψε την ποινική εκδίωξη
κυβερνήσεων για εγκλήματα που είχαν διαπραχθεί εντός των συνόρων τους.
“Εάν οι Ναζί είχαν εξολοθρεύσει ολόκληρο τον γερμανο-εβραϊκό πληθυσμό”,
γράφει η Πάουερ, “αλλά δεν είχαν εισβάλει στην Πολωνία, δεν θα είχαν
υπάρξει υπόλογοι στη Νυρεμβέργη”. Η αποστολή του Λέμκιν στα Η.Ε. ήταν
να κλείσει αυτή τη διέξοδο.

Πέτυχε την αποστολή του αυτή, ωστόσο η
κληρονομιά επιβολής ποινής στη Γενοκτονία είναι αποκαρδιωτική. Μπορεί
το 1951 να επιβλή-θηκε ποινή στη Γερμανία από τα Η.Ε., όμως οι Ηνωμένες
Πολιτείες δεν είχαν προσυπογράψει μέχρι το 1987. (Ο Λέμκιν απεβίωσε το
1959). Πιο πρόσφατα, το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, το οποίο το 2002
έγινε το αρμόδιο σώμα για την ποινική δίωξη των Γενοκτονιών έχει
παραλύσει. Δεν έχει επικυρωθεί ακόμα από τις Η.Π.Α. για να μην
αναφέρουμε το Ισραήλ, το Ιράκ, την Υεμένη, τη Λιβύη και την Κίνα μεταξύ
άλλων. Και ακόμα και τότε είναι ένα δικαστήριο που αποτελεί το
τελευταίο καταφύγιο, συγκαλούμενο μόνο όταν ανεξάρτητες χώρες δεν
δικάζουν οι ίδιες τους εγκληματίες.

Μέχρι σήμερα, οκτώ άνθρωποι
έχουν καταδικαστεί για Γενοκτονία σε μία περίοδο κατά την οποία έχουν
πεθάνει εκατομμύρια άνθρωποι εξαιτίας αυτού του εγκλήματος. Δεδομένης
αυτής της καταγραφής, αξίζει να αναρωτηθούμε ποια είναι η έννοια του
Νόμου του Λέμκιν κι εάν η κληρονομιά του περνά απαρατήρητη. Εργάστηκε
ακούραστα στο όνομα του νόμου, ωστόσο αυτή ήταν μόνο μια πτυχή του
ευρύτερου σκοπού του. Η δικαιοσύνη ήταν αυτό που μετρούσε και είναι
κάτι που διαφεύγει από εκείνον και εμάς ακόμα.

*Ο Έρικ Χέρσταλ είναι δημοσιογράφος και καλύπτει θέματα τεχνών και πολιτισμού.

Πηγή