Ενώ τα περισσότερα πολιτικά κόμματα στην Ευρώπη έχουν απαξιωθεί, οι Ποδέμος καταγράφουν αξιοσημείωτη επιτυχία. «Είναι δύσκολο να το πιστέψω», μου εξομολογήθηκε ο ευρωβουλευτής των Ποδέμος Πάμπλο Ετσενίκε πρόσφατα στο Παρίσι: «Το κόμμα μας δημιουργήθηκε τον Ιανουάριο του 2014. Πέντε μήνες μετά, αποσπάσαμε το 8% των ψήφων στις ευρωεκλογές. Σήμερα, οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι είμαστε η μεγαλύτερη πολιτική δύναμη της χώρας». Οι Ποδέμος γνωρίζουν πολύ καλά ότι οι δημοσκοπήσεις και οι εκλογές δεν είναι το ίδιο πράγμα. Οι δημοσκοπήσεις του Ιανουαρίου, πάντως, εμφανίζουν το κόμμα τους μπροστά και από το Λαϊκό Κόμμα, και από το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα της Ισπανίας. Έτσι, η πιθανότητα μιας επικράτησης των Ποδέμος στις εκλογές του Δεκεμβρίου 2015, πιθανή.

Η δημιουργία των Ποδέμος προέκυψε από τη συνειδητοποίηση ότι «το κίνημα της 15ης Μαΐου εγκλωβίστηκε σε μια κινηματίστικη αντίληψη για την πολιτική», είπε ο κοινωνιολόγος Χόρχε Λάγκο, μέλος του Συμβουλίου Πολιτών των Ποδέμος, ένα όργανο της καθοδηγητικής δομής του κόμματος. «Η ιδέα ότι μια προοδευτική ενδυνάμωση των διαδηλώσεων θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε πολιτικά αποτελέσματα αποδείχθηκε λανθασμένη». Συγκροτήθηκαν ενώσεις για την καταπολέμηση των εξώσεων και δίκτυα αντιστάσεων ενάντια στις περικοπές του τομέα της υγείας, αλλά η δυναμική του κινήματος στέρεψε και γρήγορα φυλλορρόησε.

Υπήρχε δυσαρέσκεια και καταγράφηκε και στις κάλπες επίσης. Σύμφωνα με τον Λάγκο, «Το 80% του κόσμου δήλωσε ότι ταυτίζεται με το κίνημα, αλλά συνέχιζαν να ψηφίζουν με τον ίδιο, παλιό τρόπο». Οι συντηρητικοί κατήγαγαν έναν εκλογικό θρίαμβο στις γενικές εκλογές του 2011. Αυτό παρακίνησε τους ιδρυτές των Ποδέμος να αναρωτηθούν για ορισμένα πράγματα: Τι γίνεται στην περίπτωση που κάποιοι που υποστήριξαν το κίνημα της 15ης Μαΐου συνεχίζουν να επιθυμούν την πολιτική τους εκπροσώπηση; Και τι μπορεί να γίνει στην περίπτωση που η χρησιμοποίηση του κρατικού μηχανισμού αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνική αλλαγή;

Το πνεύμα του Μαΐου

Αν και δεν ταυτίζονται απολύτως με τις εκκλήσεις της Πουέρτα Ντελ Σολ για άμεση δημοκρατία, οι Ποδέμος θέλουν να καταστούν κληρονόμοι του «πνεύματος του Μαΐου», ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά στην αυτοχρηματοδότησή τους, στη διαφάνεια και στη διαδικασία λήψεως συλλογικών αποφάσεων. Την ίδια στιγμή, τα μέλη τους αναγνωρίζουν κάποιες από τις παγίδες που κρύβει η απομάκρυνσή τους από τις παραδοσιακές πολιτικές δομές. Στο πρώτο συνέδριο του κόμματος, τον προηγούμενο Νοέμβριο, ο Ετσενίκε κατέθεσε μια πρόταση για την αύξηση της αποκέντρωσης, την οριζόντια δομή του κόμματος και την ευελιξία της. Ο Πάμπλο Ιγκλέσιας, ηγέτης των Ποδέμος, αντιπρότεινε ότι η επίτευξη των στόχων του κινήματος περνάει μέσα από το να επικεντρώνεται λιγότερο σε διαμάχες για τις εσωτερικές πολιτικές του διεργασίες. Νίκησε κατά κράτος.

Για τους πιο φανατικούς υποστηρικτές του κινήματος της 15ης Μαΐου, αυτό αντιπροσώπευε μια προδοσία της αυτονομίας: Το νέο κόμμα δεν θα μπορούσε να είναι τίποτε περισσότερο από ένα πρόθυμο ανδρείκελο του συστήματος. «Οι Ποδέμος αναδείχθηκαν ως μια μορφή εκτόνωσης της κοινωνικής ενέργειας και των πειραματισμών σε μεγάλη κλίμακα που έλαβαν χώρα τα τελευταία χρόνια», είπε η Νούρια Αλμπάο, ακτιβίστρια της Βαρκελώνης (1). Από τον στενότερο κύκλο περί τον Ιγκλέσιας, ανταπαντούν ότι οι Ποδέμος δεν ενσωμάτωσαν το κίνημα της 15ης Μαΐου, αλλά προσέφεραν έναν νέο δρόμο περαιτέρω ανάπτυξης των αγώνων. «Τα κοινωνικά κινήματα είναι απολύτως ικανά να διατηρούν την αυτονομία τους και την ίδια στιγμή να υποστηρίζουν, εάν όντως το πιστεύουν, μία κυβέρνηση που είναι φιλικότερη προς αυτά σε σύγκριση με της προηγούμενες», λέει ο Λάγκο.

Αλλά τι θα συμβεί στην περίπτωση που μια κυβέρνηση θεωρείται από τα κοινωνικά κινήματα ως υπερβολικά διστακτική, ενώ ταυτόχρονα αντιμετωπίζει τα πυρά των συντηρητικών; Θα πρέπει αυτά να λειτουργήσουν σε τελευταία ανάλυση υπέρ των τελευταίων, ασκώντας αντιπολίτευση, ή να σιωπήσουν προδίδοντας τους σκοπούς τους; Δεν υπάρχει εύκολη απάντηση σε αυτό.
Ακόμα και εάν δεν υπάρχει ευθεία συνέχεια μεταξύ του κινήματος της 15ης Μαΐου και την άνοδο των Ποδέμος, οι ηγέτες του κόμματος πιστεύουν ότι το κίνημα επέτρεψε τη δημιουργία του κόμματος, προσδίδοντάς του μια πολιτική αναφορά που είναι πλέον εξαιρετικά ασαφής στην υπόλοιπη Ευρώπη –τον λαό. «Δεν είναι ‘ο λαός’ που παράγει την επανάσταση, αλλά η επανάσταση που παράγει τον λαό», όπως το έθεσε η Αόρατη Επιτροπή στο τελευταίο της βιβλίο (2). Ενώ στις περισσότερες χώρες η έννοια του «λαού» παραμένει συγκεχυμένη, απέκτησε πραγματική ουσία στην Ισπανία κατά την περίοδο όπου οι πλατείες ήταν κατειλημμένες.

Η διαφθορά είναι δομική
Η ανάδυση αυτού του συλλογικού «εμείς» είναι μια απάντηση στον βίο και την πολιτεία των ελίτ της χώρας, τις οποίες οι Ποδέμος αποκαλούν «η κάστα». Το επίπεδο της διαφθοράς στην Ισπανία κάνει τη Γαλλία να φαντάζει ως μια ενάρετη χώρα. Πάνω από 2.000 υποθέσεις διαφθοράς τελούν υπό επίσημη διερεύνηση, εμπλέκοντας πάνω από 500 ανώτερους δημοσίους υπαλλήλους και δημιουργώντας μια μαύρη τρύπα 40 δισ. € το χρόνο (3). Τα κύρια κόμματα –το κυβερνών Λαϊκό Κόμμα και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα– απάντησαν σε αυτή συμφωνώντας «να περιορίσουν τις νομικές ευθύνες όσων εισέπραξαν παράνομα δωρεές», (4) κρατώντας έτσι τα πολιτικά κόμματα που επωφελήθηκαν από αυτές έξω από τη λαβίδα του νόμου. Ακόμα και η μοναρχία, που παραδοσιακά θεωρείται αδιάφθορη, στάθηκε ανίκανη να αποκαταστήσει την φήμη των ισπανικών ελίτ, καθώς τα σκάνδαλα εμπλέκουν και την αδελφή του νέου Βασιλιά, ινφάντα Κριστίνα των Βουρβόνων.

Ο Ιγκλέσιας υποστηρίζει ότι η διαφθορά σε αυτό το επίπεδο είναι «δομική» (5). Καθίσταται αναπόσπαστη από την ευρύτερη αντίληψη περί της πολιτικής, που αποτυπώθηκε εξαιρετικά σε μια δήλωση που είχε κάνει ο συντηρητικός βουλευτής του κοινοβουλίου Αντρέα Φάμπρα, το 2012: Όταν ο τότε πρωθυπουργός Μαριάνο Ραχόι ανακοίνωσε περαιτέρω περικοπές στα επιδόματα ανεργίας, ο Φάμπρα δήλωσε για τους ανέργους: «Μπορούν να πάνε να γαμηθούνε».

Οι μισοί άνεργοι της Ισπανίας δεν έχουν πρόσβαση σε επιδόματα, ενώ οι τριάντα τρεις από τις τριάντα πέντε μεγαλύτερες επιχειρήσεις αποφεύγουν τη φορολογία, μέσω θυγατρικών σε φορολογικούς παραδείσους (6). Μισό εκατομμύριο παιδιά έπεσαν κάτω από το όριο της φτώχειας από το 2009, αλλά ο πλούτος των υπερπλούσιων της Ισπανίας αυξήθηκε κατά 67%, από τη στιγμή της ανόδου του Ραχόι στην εξουσία (7). Προς αποφυγήν της οργής ενός περιθωριοποιημένου πληθυσμού, ο «νόμος-φίμωτρο» του προηγούμενου Δεκεμβρίου απαγόρευε οτιδήποτε είχε καταστήσει τις διαδηλώσεις του 2011 εφικτές, συμπεριλαμβανομένων και των συναντήσεων σε δημόσιους χώρους και της δημόσιας διανομής φυλλαδίων.

Οι Ποδέμος υποστηρίζουν ότι, από τη στιγμή που έσκασε η φούσκα ακινήτων της Ισπανίας, καταστράφηκαν τα θεμέλια της συναίνεσης που είχε εγκαινιαστεί από το Σύνταγμα του 1978: Ένα σύμφωνο μετάβασης, από τη μία η μοναρχία –που σήμερα έχει απονομιμοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε ο Χουάν Κάρλος αναγκάστηκε να παραιτηθεί υπέρ του γιου του τον προηγούμενο χρόνο– και από την άλλη οι φιλοδοξίες της κοινωνικής κινητικότητας. «Η οικονομική κρίση», λέει ο Λάγκο, «προκάλεσε πολιτική κρίση, μια ‘κατάσταση εξαίρεσης’ που είναι απαραίτητη προϋπόθεση για μια βαθιά κοινωνική αλλαγή». Μετά την «απορριπτική ετυμηγορία» του Μαΐου 2011, ίσως να ήρθε η ώρα για μια συντακτική διαδικασία: Να μεταμορφώσουμε το κράτος μέσω των μηχανισμών του.
Η κατάσταση της Ισπανίας επιφυλάσσει μεγάλα ρίσκα. Καθιστά την άκρα δεξιά, όπως είπε ο Ιγκλέσιας, «τόσο άνετη, όσο το ψάρι μέσα στο νερό» (8). Ωστόσο, η ισπανική αριστερά διατηρεί ένα πλεονέκτημα σε σχέση με τη γαλλική: Ένα μεγάλο κομμάτι της ακροδεξιάς είναι ενσωματωμένο στο Λαϊκό Κόμμα, γεγονός που δεν τους επιτρέπει να εγκαινιάσουν τόσο εύκολα μια αντισυστημική πλατφόρμα και, σε αντίθεση με το Εθνικό Μέτωπο της Γαλλίας, έχουν συμμετάσχει μόνο στις εκλογές για την τοπική αυτοδιοίκηση. Αλλά η κατάσταση της Ισπανίας δεν εξηγεί αυτόματα την πρόσφατη ανάδυση των Ποδέμος. Η Ενωμένη Αριστερά προωθούσε επί μακρόν ένα αντίστοιχο πολιτικό πρόγραμμα δίχως να επιδιώκει την αλλαγή της πολιτικής τάξης πραγμάτων. Έτσι, γίνεται σαφές πως επίσης είναι ζήτημα τακτικής.

Οι ηγέτες του Ποδέμος πιστεύουν πως η αριστερά υπήρξε για πάρα πολύ καιρό ένοχη δυσνόητων αναλύσεων, συγκεχυμένων αναφορών και αδιαφανούς φρασεολογίας. Ο Ιγκλέσιας επαναλαμβάνει ότι «ο κόσμος δεν ψηφίζει κάποιον μόνο και μόνο επειδή παραμένει πιστός στην ιδεολογία του, στην κουλτούρα ή στις αξίες του, αλλά επειδή συμφωνεί μαζί του». Και είναι πιο πιθανό να πετύχουν κάτι τέτοιο εάν οι υποψήφιοί τους δείχνουν απλοί, καθημερινοί, και έχουν αίσθηση του χιούμορ.

Οικονομική Δημοκρατία

Το πρώτο έργο των Ποδέμος ήταν να μετασχηματίσουν τις παραδοσιακές αξίες της αριστεράς σε ζητήματα ικανά να κερδίσουν ευρύτερη υποστήριξη: τη δημοκρατία, την κυριαρχία και την κοινωνική δικαιοσύνη. «Για να είμαι ειλικρινής», είπε ο Λάγκο, «δεν μιλούμε για τον καπιταλισμό. Υπερασπιζόμαστε την ιδέα της οικονομικής δημοκρατίας». Ούτε μιλούν για τη διαίρεση μεταξύ αριστεράς και δεξιάς: «Η βασική διαίρεση», είπε ο Ιγκλέσιας, «διαχωρίζει κάποιους, όπως εμάς, που υπερασπίζονται τη δημοκρατία, από κάποιους άλλους που είναι υπέρ των ελίτ, των τραπεζών και των αγορών. Υπάρχουν άνθρωποι στην κορυφή και άνθρωποι στη βάση… μια ελίτ και απέναντί της η πλειοψηφία».

Οι θεματοφύλακες της μαρξιστικής ορθοδοξίας κριτικάρουν αυτή την αδιαφοροποίητη κοινωνική κριτική. Τον προηγούμενο Αύγουστο, ένας ακτιβιστής ρώτησε τον Ιγκλέσιας γιατί δεν χρησιμοποιεί ποτέ την έννοια «προλετάριος». Και εκείνος απάντησε: «Όταν ξεκίνησε το κίνημα της 15ης Μαΐου, οι φοιτητές του τμήματός μου –δηλαδή εξαιρετικά πολιτικοποιημένοι άνθρωποι που έχουν διαβάσει Λένιν και Μαρξ– συμμετείχαν για πρώτη φορά σε διαδηλώσεις μαζί με ‘φυσιολογικούς’ ανθρώπους. Γρήγορα, τραβούσαν τα μαλλιά τους: ‘Δεν καταλαβαίνουν τίποτα!’, φώναζαν: ‘Είστε εργάτες ακόμα και εάν δεν το συνειδητοποιείτε’! Οι άνθρωποι τους κοιτούσαν λες και είχαν έρθει από άλλον πλανήτη και οι φοιτητές μου επέστρεφαν σπίτι αποκαρδιωμένοι… Αυτό περιμένει ο εχθρός από εμάς να κάνουμε: Να χρησιμοποιούμε λέξεις που κανένας πλέον δεν καταλαβαίνει, να παραμείνουμε μειοψηφία και να υπαναχωρήσουμε στα παραδοσιακά μας σύμβολα. Και γνωρίζουν ότι όσο επιμένουμε σε κάτι τέτοιο, δεν αντιπροσωπεύουμε καμία απειλή εναντίον τους».

Παρ’ όλο που κάποιοι από τους ιδρυτές του προέρχονται από την άκρα αριστερά και από το κόμμα της Ενωμένης Αριστεράς, οι Ποδέμος κατάφεραν να προσελκύσουν το 10% των ψήφων τους, κατά τις ευρωεκλογές του 2014, από ανθρώπους της δεξιάς. Η υποστηρικτική βάση των μελών του κόμματος διευρύνθηκε σ’ όλη την Ισπανία, με τη δημιουργία πάνω από 1.000 «κύκλων». Οι νέοι με την πανεπιστημιακή μόρφωση συνέπραξαν με τους χειρόνακτες και τους υπαλλήλους, καθώς και με τους κατοίκους της περιφέρειας.

Η ιστορία δείχνει ότι τέτοιες ταξικές συμμαχίες τείνουν να φυλλορροούν όταν ικανοποιούνται οι φιλοδοξίες των πιο ευκατάστατων κομματιών τους. Πώς οι Ποδέμος θα αποφύγουν μια τέτοια μοίρα; «Δεν μπορούμε», παραδέχεται ο Λάγκο. «Αλλά αυτό είναι ένα ερώτημα που απαντιέται μόνο από κάποιους που είναι σε θέση να νικήσουν. Προτιμώ να το αντιμετωπίσω τότε, παρά να κρυφτώ στο περιθώριο, που αποτελεί παραδοσιακό καταφύγιο της αριστεράς».

Διαμορφωμένοι από τη σκέψη του Γκράμσι, οι ηγέτες του Ποδέμος πιστεύουν ότι ο πολιτικός αγώνας δεν θα πρέπει να περιορίζεται στην ανατροπή των κοινωνικών και οικονομικών δομών, αλλά θα πρέπει να εστιάζει και εναντίον της ηγεμονίας που νομιμοποιεί την κυριαρχία του ισχυρού στα μάτια του κυριαρχούμενου. Σε αυτό το πολιτισμικό πεδίο ο εχθρός επιβάλλει τον κώδικά του, τη γλώσσα και την αφήγησή του. Και ένα εργαλείο ξεχωρίζει για τη δυνατότητά του να διαμορφώνει την «κοινή λογική»: η τηλεόραση.

Από το 2003, ο Ιγκλέσιας και οι φίλοι του (μεταξύ των οποίων και ο καθηγητής Χουάν Κάρλος Μονεδέρο, τώρα ένας από τους ηγέτες του Ποδέμος) είχαν τις δικές τους εκπομπές, μεταξύ των οποίων και τη Λα Τουέρκα, ένα πολιτικό μαγκαζίνο που εξέπεμπε σε τοπικούς τηλεοπτικούς σταθμούς και μέσω του διαδικτύου. Σύμφωνα με τον Ιγκλέσιας, λειτουργούσε ως εργαλείο για την «κατανόηση του κόσμου από μια λενινιστική σκοπιά, έτσι ώστε να είμαστε έτοιμοι όταν θα έρθει η στιγμή». Ο ίδιος και οι φίλοι του, που συχνά προσκαλούσαν και δεξιούς στο πλατό, είναι ήδη αρκετά αναγνωρίσιμοι και τώρα εμφανίζονται σε πολιτικές συζητήσεις των μεγάλων καναλιών. Το δεύτερο στοιχείο της στρατηγικής των Ποδέμος είναι «να μη δωρίζεις το πεδίο στον εχθρό».

Όχι ότι πρόκειται για μια ειδυλλιακή σχέση. Τον προηγούμενο Δεκέμβριο, ο Ιγκλέσιας ήταν προσκεκλημένος στην εκπομπή La Noche en 24 Horas στο TVE, τον βασικό δημόσιο τηλεοπτικό σταθμό της Ισπανίας.
Κατέστησε σαφές ότι δεν θεωρεί τιμητική την πρόσκληση: «Έπρεπε να παλέψουμε ώστε να μου επιτραπεί η συμμετοχή στην εκπομπή», είπε στον εμβρόντητο παραγωγό και δημοσιογράφο Σέρχιο Μαρτίν. «Παρακαλώ, επιτρέψτε μου να ευχαριστήσω τους εργαζόμενους σε αυτό τον οργανισμό, επειδή, όπως γνωρίζετε, δίχως την πίεσή τους δεν θα με προσκαλούσατε ποτέ».

Η άρχουσα τάξη της Ισπανίας έχει επιβάλει ένα εκλογικό σύστημα που έχουν ευνοεί τα δύο μεγαλύτερα κόμματα, καθώς και τα κόμματα έχουν αναφορές σε περιφερειακό επίπεδο, όπως οι εθνικιστές:
«Οι Καταλανοί εθνκιστές του Γκερόα Μπάι χρειάζονται 42.411 ψήφους για να κερδίσουν μια έδρα. Το Λαϊκό Κόμμα χρειάζεται 60.000, το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα 64.000 και η Ενωμένη Αριστερά 155.000».

Το Ποδέμος έχει αποκλείσει τις συμμαχίες –μια «σούπα συμβόλων» που απειλεί να σύρει το κόμμα πίσω στην παλαιά διαίρεση μεταξύ δεξιάς κι αριστεράς– γεγονός που μπορεί να του κοστίσει ψήφους από τους αριστερούς εθνικιστές και τους ακτιβιστές της Ενωμένης Αριστεράς, που έχουν ασκήσει κριτική στην «ιστορική ανευθυνότητα» του Ποδέμος (9). Η ελίτ της Ισπανίας είναι ανήσυχη: Τον Δεκέμβριο, ο ηγέτης του Συνδέσμου Επιχειρηματιών, Χουάν Ροσέλ, απηύθυνε έκκληση για τον σχηματισμό μιας μεγάλης συμμαχίας «α λα γερμανικά», μεταξύ του Λαϊκού και του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος, προκειμένου να αντιμετωπίσουν τους Ποδέμος.

«Δεν υπάρχει τίποτα το εξτρεμιστικό στο πρόγραμμα των Ποδέμος» (10), δήλωσε ο Ιγκλέσιας:

Συντακτική συνέλευση, φορολογικές μεταρρυθμίσεις, αναδιάρθρωση του χρέους, άρνηση αύξησης του ορίου συνταξιοδότησης στα 67 χρόνια, εισαγωγή της 35ώρης εβδομάδας εργασίας (σήμερα 40), δημοψήφισμα για τη μοναρχία, επανεκκίνηση της βιομηχανικής παραγωγής, ανάκτηση εξουσίας από τις Βρυξέλλες, αυτοδιάθεση για τις περιφέρειες της Ισπανίας.

Προετοιμάζοντας μια συμμαχία με παρόμοια κινήματα της Νοτιοανατολικής Ευρώπης (του ΣΥΡΙΖΑ από την Ελλάδα, που ανήλθε ήδη στην εξουσία με τις εκλογές της 25ης Ιανουαρίου) τα σχέδια του Ποδέμος απειλούν όντως τη χρηματιστηριακή εξουσία, αυτό που ο Ιγκλέσιας αποκαλεί «Γερμανική Ευρώπη» και «κάστα».

Και αυτές οι δυνάμεις ήδη ακονίζουν τα δόντια τους. Ένα κείμενο του δημοσιογράφου Σαλβαδόρ Σόστρες, στην Ελ Μούντο του Δεκεμβρίου, συνέκρινε τον Ιγκλέσιας με τον πρώην πρόεδρο της Ρουμανίας Νικολάι Τσαουσέσκου και ισχυρίζεται ότι διακατέχεται από μια μόνον εμμονή: «Να στραγγίσει το αίμα των φτωχών μέχρι τελευταίας ρανίδας». Ένας πολιτικός του Λαϊκού Κόμματος ήταν ακόμα πιο σαφής: «Κάποιος πρέπει να του φυτέψει μια σφαίρα στο πίσω μέρος του κεφαλιού του».

Ο Ρενό Λαμπέρ είναι αναπληρωτής εκδότης της Λε Μοντ Ντιπλοματίκ

Σημειώσεις:
(1) Nuria Alabao, “Podemos y los movimientos”, Periódico Diagonal, 7Νοεμβρίου 2014.
(2) Comité Invisible, A nos amis, La Fabrique, Παρίσι, 2014.
(3) “Investigadores de la ULPGC analizan como estimar el coste social de la corrupción en España”, Las Palmas University communiqué, 29 Ιουλίου 2013.
(4) Europa Press, Madrid, 28 Νοεμβρίου 2014.
(5) Pablo Iglesias Turrión, Disputar la democracia: Política para tiempos de crisis, Akal, Μαδρίτη, 2014.
(6) “La responsabilidad social corporativa en las memorias anuales del IBEX 3”, 10th edition, Observatorio de Responsabilidad Social Corporativa, Μαδρίτη, 2012.
(7) Vicente Clavero, “Los dueños del Ibex son un 67% más ricos desde que gobierna Rajoy”, Público, 7 Μαΐου 2014.
(8) Οι παραπομπές στα λόγια του Πάμπλο Ιγκλέσιας, προέρχονται από δημόσιες ομιλίες του που εμφανίζονται στο διαδίκτυο. Σε διαφορετική περίπτωση, παρατίθεται η πηγή.
(9) Europa Press, 12 Δεκεμβρίου 2014.
(10) Pablo Iglesias Turrión, Disputar la democracia,op cit.

Άρδην  Δημοσιεύθηκε στην αγγλική έκδοση της Λε Μοντ Ντιπλοματίκ, Φεβρούαριος 2015..