Του Χρήστου Μηνάγια
Μετά την απόπειρα πραξικοπήματος στην Τουρκία, στις 15-07-2016, γεννάται το ερώτημα εάν ο πρόεδρος της Τουρκικής Δημοκρατίας Ταγίπ Ερντογάν θα αξιολογήσει τα βαθύτερα αίτια που οδήγησαν τη χώρα του σε αυτήν την κρίση ή θα επικεντρώσει τη στρατηγική του σε ένα κυνήγι μαγισσών, συνεχίζοντας παράλληλα τις διαδικασίες της πολιτικής δικτατορίας που οραματίζεται με καταλυτική ημερομηνία την αλλαγή του πολιτεύματος σε μια μορφή προεδρικής ή ημιπροεδρικής δημοκρατίας.
Το Μάρτιο του 2014, ο Ταγίπ Ερντογάν φοβούμενος την εκδήλωση κάποιου κινήματος από το στρατό, το οποίο θα έθετε σε κίνδυνο το ηγεμονικό του όραμα προέβη σε μια άτυπη συμμαχία με την κορυφή της πυραμίδας των ενόπλων δυνάμεων της χώρας, απελευθερώνοντας σε πρώτη φάση τους στρατιωτικούς που καταδικάσθηκαν με βαρύτατες ποινές λόγω της εμπλοκής τους στην υπόθεση Εργκένεκον και Βαριοπούλα. Ακολούθως, εκχωρήθηκε το δικαίωμα στους στρατηγούς, αφενός να έχουν πιο ενεργό ρόλο στη διαχείριση του κουρδικού προβλήματος, αφετέρου να αναπτύσσουν πρωτοβουλίες σε θέματα που αφορούν στους κεντρικούς άξονες της εξωτερικής πολιτικής της χώρας. Συνεπώς, πίσω από τον Ερντογάν, ο οποίος αυτοπροβαλλόταν ως ο αποκλειστικός διαχειριστής της εξουσίας της χώρας, βρισκόταν το αναβαθμισμένο πλέον με πολιτική ισχύ Γενικό Επιτελείο Ενόπλων Δυνάμεων.

Ένα δεύτερο ζήτημα που τίθεται είναι ότι, το γενικό επιτελείο γνώριζε πολύ καλά τις διαστάσεις που είχε λάβει η διείσδυση του κινήματος Φετουλάχ Γκιουλέν στον κρατικό μηχανισμό, ωστόσο η τουρκική κυβέρνηση δεν ενέκρινε τη διεξαγωγή  μιας ολοκληρωτικής εκκαθαριστικής επιχείρησης των πυρήνων του εν λόγω ιμάμη. Τούτο οφείλεται στο γεγονός, ότι αξιολογήθηκαν τα προβλήματα που θα προέκυπταν, με σημαντικότερο, η αλλοίωση της αλυσίδας διοικήσεως τους στρατού, η οποία είχε συνάψει στενούς δεσμούς με τον Ερντογάν τόσο σε υπηρεσιακό, όσο σε προσωπικό επίπεδο.

Η ανατομία της απόπειρας πραξικοπήματος στην Τουρκία

Στο ερώτημα εάν η τουρκική κυβέρνηση είχε την επίγνωση της κατάστασης που υπήρχε στο εσωτερικό των ενόπλων δυνάμεων, η απάντηση είναι ΝΑΙ και τούτο επιβεβαιώνεται έμμεσα αλλά με αρκετή σαφήνεια από τα εξής:

Πρώτον, ο συντάκτης του παρόντος στο βιβλίο του με τίτλο «Αποκαλύπτοντας τον Τουρκικό Λαβύρινθο-Ισλάμ και Πολιτική στην Τουρκία, 2014, σελ. 87» είχε αναφέρει τα εξής: «Ο τουρκο-ισλαμικός μηχανισμός του Ερντογάν χρειάζεται επιπλέον 4 έως 5 χρόνια για να ελέγξει πλήρως τις ένοπλες δυνάμεις, ώστε αυτές να αποδεχθούν πλήρως μια νέα θεσμική ταυτότητα και μια νέα στρατιωτική φιλοσοφία, δεδομένου ότι οι μελλοντικοί θρησκευόμενοι αρχηγοί των γενικών επιτελείων, προς το παρόν (2014), κατέχουν το βαθμό του υποστρατήγου και ταξιάρχου. Συνακόλουθα δε, Τούρκοι αναλυτές θεωρούν ότι η στρατηγική αποκαθήλωση των στρατιωτικών θα επιτευχθεί εφόσον ψηφισθεί το νέο Σύνταγμα και υλοποιηθεί το όραμα του Ερντογάν να εκλεγεί πρόεδρος της Δημοκρατίας, σε ένα νέο πολίτευμα προεδρικής ή ημιπροεδρικής δημοκρατίας. Για τη συγκεκριμένη άποψη ο Τούρκος δημοσιογράφος Şahin Alpay (εφημερίδα Zaman, 28-09-2013) ανέφερε ότι, τα τελευταία χρόνια μπορεί να έχει καμφθεί η παρεμβατικότητα του στρατού στην πολιτική, ωστόσο αυτός διατηρεί ακόμη ένα πολιτικό ρόλο με ιδιαίτερη βαρύτητα και μια σημαντική αυτονομία. Δεν μπορούμε να πούμε ότι από τούδε και στο εξής δεν θα γίνει πραξικόπημα, αλλά αυτό αποτελεί ένα ακραίο ενδεχόμενο.».

Και δεύτερον, στις 23-06-2016, η δημοσιογράφος Ασλί Αϊντίντασμπας σε άρθρο της στην εφημερίδα Cumhuriyet ανέφερε τα εξής: «Το κύριο ερώτημα αφορά στο εάν η Τουρκία τελεί υπό έλεγχο ή έχει τεθεί εκτός ελέγχου και οδεύει προς την ακυβερνησία… Δεν θεωρώ ότι η Τουρκία τελεί υπό τον έλεγχο του Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος είναι ο πιο ισχυρός και κραταιός άνδρας της χώρας. Ο Ερντογάν μπορεί να σχηματίζει κυβερνήσεις, να προετοιμάζει τα κείμενα των νόμων, να ομιλεί καθημερινά στους τηλεοπτικούς σταθμούς, να σφετερίζεται τις δημοτικές αρχές, να επιτροπεύει σε εταιρείες, ωστόσο δεν δεσπόζει ούτε στην Τουρκία, ούτε στον κρατικό μηχανισμό.  Εν τω μεταξύ, ποιος είναι ο ρόλος του στρατού;… Όλοι βλέπουμε ότι, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις αναβάθμισαν την αξία τους, καθορίζουν την πορεία του κουρδικού προβλήματος και έχουν το πάνω χέρι σε ό,τι έχει να κάνει με τις εξελίξεις στη νοτιοανατολική Τουρκία…. Εντούτοις υπάρχει μια πραγματικότητα. Η δομή του στρατού δεν διαθέτει το όραμα και την ισχύ που απαιτούνται για να διαβάσει σωστά την πορεία των πραγμάτων στην Τουρκία  και να μπορέσει να κυβερνήσει τη χώρα…  Με τα άρματα και τα όπλα μπορούν να προστατεύσουν τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους και να διαχειρισθούν τον αγώνα κατά της τρομοκρατίας. Όμως, δεν είναι σε θέση ούτε να χαράξουν την πορεία της Τουρκίας, ούτε να κατευθύνουν τις εξελίξεις και ούτε προβλέπεται να τα επιχειρήσουν αυτά. Συνεπώς, κανένας δεν έχει τον έλεγχο της ζοφερής πορείας που διάγει η Τουρκία. Συμπεριλαμβανομένου και του Ταγίπ Ερντογάν κανένας δεν ωφελείται από την κατάσταση αυτή, η οποία τείνει να γίνει  μη αναστρέψιμη.» (βλ. άρθρο του συντάκτη του παρόντος με τίτλο «Ποιός έχει τον έλεγχο της ζοφερής πορείας που διάγει η Τουρκία;» που δημοσιεύθηκε στις 14-07-2016 παραμονή του πραξικοπήματος στην Τουρκία).

Η επιχείρηση διεξαγωγής πραξικοπήματος στις 15 Ιουλίου με κωδική ονομασία Yıldırım (Κεραυνός) δεν πραγματοποιήθηκε εντός του πλαισίου της αλυσίδας διοικήσεως και δεν είχε τη στήριξη της στρατιωτικής ηγεσίας (σ.σ. τούτο θεωρείται πολύ σημαντικό τρωτό σημείο), λαμβανομένου υπόψη ότι, οι κύριοι αντικειμενικοί σκοποί της αρχικής φάσης ήταν η δολοφονία του προέδρου της Δημοκρατίας και η σύλληψη των αρχηγών των γενικών επιτελείων. Σημειωτέον ότι, εάν το πραξικόπημα οργανωνόταν από το γενικό επιτελείο, πιθανόν το πρωί της 16ης Ιουλίου η Τουρκία να βρισκόταν αντιμέτωπη με μια πολύ διαφορετική πραγματικότητα. Επίσης, μια άλλη εξέλιξη που επέφερε αρνητικά αποτελέσματα οφείλεται στην εσπευσμένη έναρξη του πραξικοπήματος τις νυκτερινές ώρες της 15ης Ιουλίου και όχι στις 03.00 ώρα της επόμενης ημέρας όπως είχε σχεδιασθεί, αφού η στρατιωτική ηγεσία ενημερώθηκε για τις προθέσεις των στασιαστών στις 17.00 ώρα της 15ης Ιουλίου.

Η διαμάχη και ο ανταγωνισμός που υπήρχε εντός των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, μεταξύ αυτών που συμμάχησαν με τον Ερντογάν από τη μια πλευρά και εκείνων που αντιτάσσονταν στην ερντογανική ηγεμονία από την άλλη, ήταν ένα από τα αίτια που οδήγησαν την Τουρκία σε αυτήν την κρίση. Εν προκειμένω θα λέγαμε ότι επί του παρόντος δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία που να μπορούν να στοιχειοθετήσουν την εκτίμηση εάν οι πραξικοπηματίες είναι ακραίοι κεμαλιστές ή οπαδοί του κινήματος Γκιουλέν. Παρόλα αυτά κρίνεται σκόπιμο να παρατεθεί ακολούθως η ανακοίνωση των πραξικοπηματιών που αναρτήθηκε στην επίσημη ιστοσελίδα του τουρκικού Γενικού Επιτελείου Ενόπλων  Δυνάμεων στις 00.45 ώρα της 16-07-2015: «Αξιότιμοι πολίτες της Δημοκρατίας της Τουρκίας. Συνεχίζονται συστηματικά οι παραβιάσεις του Συντάγματος και των νόμων. Η οντότητα των βασικών χαρακτηριστικών του κράτους και των ζωτικής σημασίας θεσμών-φορέων τελούν υπό μια σοβαρή απειλή. Έχει ξεκινήσει η εκπόνηση ενός σχεδίου διαμόρφωσης όλων των φορέων του κράτους, συμπεριλαμβανομένων και των ενόπλων δυνάμεων, με ιδεολογικά κριτήρια με αποτέλεσμα οι εν λόγω φορείς να μην μπορούν να εκτελέσουν τα καθήκοντα τους. Λόγω της απερισκεψίας, των λαθών, ακόμη και της προδοσίας που ενυπάρχουν στον πρόεδρο της Δημοκρατίας και τους αρμοδίους της κυβέρνησης αμαυρώθηκαν τα δικαιώματα και οι ελευθερίες, καθώς επίσης καταργήθηκαν εμπράκτως ο κοσμικός χαρακτήρας του κράτους και η έννομη τάξη που στηρίζονται στο διαχωρισμό των εξουσιών (σ.σ. εκτελεστική, νομοθετική και δικαστική εξουσία). Το κράτος απώλεσε το κύρος-αξιοπρέπεια-φερεγγυότητα που του αξίζει και δικαιούται να έχει στο διεθνές περιβάλλον. Η χώρα μας μετατράπηκε σε μια χώρα που διοικείται με αυταρχισμό, ο οποίος στηρίζεται στο φόβο παραμερίζοντας τα οικουμενικά βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Οι λανθασμένες αποφάσεις της πολιτικής διακυβέρνησης κλιμάκωσαν την τρομοκρατία στοιχίζοντας τη ζωή πολλών αθώων πολιτών και στελεχών των δυνάμεων ασφαλείας που επιχειρούσαν κατά των τρομοκρατών. Η παρανομία και η καταλήστευση που επικρατεί στον κρατικό μηχανισμό έλαβαν σοβαρές διαστάσεις, ενώ το νομικό σύστημα που θα έπρεπε να αντιταχθεί σε αυτήν την κατάσταση έχει απενεργοποιηθεί…».    

Ένας άλλος παράγοντας που συνετέλεσε στη αποτυχία της επιχείρησης Yıldırım αφορά στο ό,τι, αυτή δεν έτυχε της στήριξης όχι μόνο των Ηνωμένων Πολιτειών και της ευρωπαϊκής ένωσης, αλλά ακόμη και από τον Γκιουλέν, ο οποίος γνωστοποίησε δημοσίως την αποστασιοποίηση του, τη στιγμή μάλιστα που το πραξικόπημα βρισκόταν σε εξέλιξη. Φυσικά, εάν το πραξικόπημα καθοδηγείτο από τη φυσική ηγεσία των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων δεν είναι σίγουρη η στάση που θα τηρούσαν τα Δυτικά Κέντρα Ισχύος.

Επίσης κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι, στην αποτυχία των πραξικοπηματιών να επιβάλλουν τη θέληση τους συνετέλεσε η στάση που τήρησαν όλα το πολιτικά κόμματα, η τοπική αυτοδιοίκηση και οι κοινωνικές οργανώσεις συντασσόμενοι στο πλευρό της τουρκικής κυβέρνησης, ειδικότερα μάλιστα μετά τις τηλεφωνικές παρεμβάσεις του Ταγίπ Ερντογάν σε τηλεοπτικούς σταθμούς, μεταξύ των οποίων και μερικοί που είχαν υποστεί διώξεις από την τουρκική κυβέρνηση. Ειδικότερα, αρκετοί δήμαρχοι τοποθέτησαν τα μηχανήματα που διέθεταν στις πύλες των στρατοπέδων προκειμένου να απαγορευθεί η έξοδος των στρατιωτικών μονάδων, καθώς επίσης στους διαδρόμους προσγειώσεως συγκεκριμένων αεροδρομίων προκειμένου να απαγορευθεί η προσγείωση και η απογείωση αεροσκαφών που θα υποστήριζαν τους στασιαστές. Μάλιστα, οι εξελίξεις αυτές δημιούργησαν ένα σημαντικό ρήγμα στο μέτωπο των στασιαστών, οι οποίοι στη συνέχεια άρχισαν να κάνουν το ένα λάθος μετά το άλλο, μεταξύ των οποίων και ο βομβαρδισμός του τουρκικού κοινοβουλίου.

Σε ό,τι έχει να κάνει με την αστυνομία και μέχρι να οριστικοποιηθεί εάν το πραξικόπημα ήταν υπό την καθοδήγηση ή όχι των αρχηγών των γενικών επιτελείων, αυτή δεν επέδειξε καμία σοβαρή αντίδραση. Αντιθέτως, υπήρξαν περιπτώσεις που Τούρκοι αστυνομικοί διευκόλυναν μέσω του ελέγχου της κυκλοφορίας συγκεκριμένες στρατιωτικές μονάδες να βγάλουν τα άρματα στους δρόμους. Όταν όμως διαπιστώθηκε ότι το πραξικόπημα δεν υποκινήθηκε από την ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων, η αστυνομία χρησιμοποίησε με δυναμικό τρόπο την κατασταλτική της ισχύ που απέκτησε επί εποχής Ερντογάν.

Μετά την απόπειρα του εν λόγω πραξικοπήματος, το Γενικό Επιτελείο Ενόπλων Δυνάμεων θα απολέσει τη στρατιωτική και πολιτική του ισχύ στο εσωτερικό της χώρας; Κατά την άποψη μας, θα πρέπει να υιοθετήσουμε μια εκτίμηση δύο όψεων. Σύμφωνα με την πρώτη, η κρίση που υπάρχει στο εσωτερικό των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων είναι πολύ δύσκολο να εξαλειφθεί και δεν θα πρέπει να αποκλεισθεί το ενδεχόμενο αυτή να αποκτήσει ακόμη πιο βαθύ υπόβαθρο. Τούτο έχει να κάνει με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των συλληφθέντων στρατιωτικών, τα οποία τους προσδίδουν πολλαπλασιαστική ισχύ ιδιάζουσας σημασίας. Συγκεκριμένα, μεταξύ των συλληφθέντων περιλαμβάνονται οι δύο από τους τέσσερεις διοικητές των στρατιών, ένας διοικητής σώματος στρατού, οι 20 από τους 39 διοικητές των ταξιαρχιών πεζικού-τεθωρακισμένων-πυροβολικού, οι 9 από τους 10 διοικητές ταξιαρχιών καταδρομών, ο διοικητής της μεραρχίας εκπαιδεύσεως ορεινών καταδρομών, ο διοικητής της ταξιαρχίας πεζοναυτών, ο διοικητής της τουρκικής ακτοφυλακής, οι διοικητές των ναυτικών βάσεων του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου, ο διοικητής της αεροπορίας του πολεμικού ναυτικού, οι 7 από τους 12 διοικητές των Κύριων Αεροπορικών Βάσεων, διοικητές στρατιωτικών σχολών, 2 υποστράτηγοι και 9 ταξίαρχοι διοικητές σχηματισμών της στρατοχωροφυλακής, καθώς επίσης και μεγάλος αριθμός αξιωματικών της αστυνομίας. Μάλιστα, οι εν λόγω διοικητές ήταν επικεφαλείς περίπου του 1/3 των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων, ενώ οι περιοχές ευθύνης τους καλύπτουν περίπου το ήμισυ της τουρκικής επικράτειας (βλ. Χάρτη 1). Σύμφωνα με τα στοιχεία του Ιουλίου 2016, η συνολική δύναμη των ενόπλων δυνάμεων της Τουρκίας αριθμεί 570.111 άτομα.

Από την άλλη πλευρά και σύμφωνα με τη δεύτερη όψη, το γενικό επιτελείο όχι μόνο δεν θα απολέσει την ισχύ του αλλά εκτιμάται ότι αυτή θα αναβαθμισθεί έτι περαιτέρω για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί αυτό αντέδρασε και οδήγησε τους πραξικοπηματίες σε αποτυχία και δεύτερον διότι εμπράκτως διαφύλαξε την ασφάλεια της ζωής και το πολιτικό μέλλον του Ερντογάν. Κατά συνέπεια, εύκολα αντιλαμβάνεται κανείς ότι, οι ελληνοτουρκικές σχέσεις δεν θα διαφοροποιηθούν ιδιαίτερα, ενώ η άποψη περί κακών στρατηγών και καλών πολιτικών θα εξακολουθεί να μην έχει κάποια λογική βάση. Επιπρόσθετα, η ενδυνάμωση της συμμαχίας του Ερντογάν με τους Τούρκους αρχηγούς των γενικών επιτελείων είναι προφανής, ωστόσο δημιουργούνται εύλογες απορίες εάν αυτή η συμμαχία θα είναι προσωρινή ή θα διαρκέσει για μεγάλο χρονικό διάστημα. Εν τω μεταξύ, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί το πολύ σοβαρό πλήγμα που υπέστησαν οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις σε διεθνές και περιφερειακό επίπεδο, το οποίο είναι πολύ δύσκολα αναστρέψιμο.

Ο Ταγίπ Ερντογάν θα πρέπει να αντιλήφθηκε πλέον την ανάγκη αποκατάστασης της ειρήνης στη εσωτερική πολιτική της χώρας με δημοκρατικές διαδικασίες συμπεριλαμβανομένου και του κουρδικού προβλήματος, αφού οποιαδήποτε στιγμή η εσωτερική ασφάλεια της χώρας μπορεί να οδηγηθεί σε αδιέξοδο. Αν όμως δεν το έχει αντιληφθεί οι συνέπειες θα είναι πολύ πιο σοβαρές δεδομένου ότι, το κύρος της χώρας έχει φθάσει στο ναδίρ και η διαπραγματευτική της ισχύς σε διεθνές επίπεδο θα είναι ιδιαίτερα προβληματική.

Τέλος, όσον αφορά στη στρατηγική της τουρκικής κυβέρνησης για την εκκαθάριση των πυρήνων των στασιαστών, αυτή επιδιώκεται να ολοκληρωθεί εντός τριών μηνών και θα διεξαχθεί σε τρεις φάσεις. Κατά την πρώτη φάση θα διεξαχθούν επιχειρήσεις σύλληψης όλων των ατόμων που στήριξαν άμεσα το πραξικόπημα. Η δεύτερη φάση αφορά στον εντοπισμό και σύλληψη των ατόμων που στήριξαν αφανώς το πραξικόπημα, όπως πολιτικοί, δικαστικοί λειτουργοί και επιχειρηματίες. Και τέλος κατά την τρίτη φάση θα επιδιωχθεί ο εντοπισμός της διείσδυσης των στασιαστών σε υπουργεία, κρατικούς φορείς και φορείς αυτοδιοίκησης με σκοπό την άμεση απομάκρυνση τους από το δημόσιο τομέα και στη συνέχεια τη σύλληψη τους εφόσον υπάρξουν αντίστοιχα αποδεικτικά στοιχεία.
www.geostrategy.gr
www.liberal.gr