Παράθεση ιστορικών στοιχείων Ταφιάδης Χρ.  Νικόλαος*

Η Μονή Παναγίας Σουμελά ή Μονή Σουμελά, είναι ένα πασίγνωστο χριστιανικό ορθόδοξο μοναστήρι κοντά στην Τραπεζούντα, σύμβολο επί 16 αιώνες του Ποντιακού Ελληνισμού.

1.Ιστορική πορεία στην  Ελληνική Ποντιακή Γη

Σύμφωνα με την παράδοση, το 386 οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάδας και Σωφρόνιος οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου μετά από αποκάλυψη της Παναγίας, με σκοπό να ιδρύσουν το μοναχικό της κατάλυμα. Εκεί, σε σπήλαιο της απόκρημνης κατωφέρειας του όρους Μελά στην ενδοχώρα της Τραπεζούντας, από όπου έχει πάρει και το όνομά της, σε υψόμετρο 1063μ. είχε μεταφερθεί από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας, την οποία,  εικονογράφησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Oι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος έκτισαν με τη συμπαράσταση της γειτονικής μονής Bαζελώνα κελί και στη συνέχεια εκκλησία μέσα στη σπηλιά, στην οποία είχε μεταφερθεί θαυματουργικά η εικόνα. Tο σοβαρό πρόβλημα της ύδρευσης του μοναστηριού λύθηκε, επίσης σύμφωνα με την παράδοση, κατά θαυματουργό τρόπο. H ανθρώπινη λογική αδυνατεί να απαντήσει στο θέαμα που βλέπουν και οι σημερινοί ακόμη προσκυνητές, να αναβλύζει αγιασματικό νερό μέσα από ένα γρανιτώδη βράχο.

Oι θεραπευτικές του ιδιότητες έκαναν πασίγνωστο το μοναστήρι όχι μόνο στους χριστιανούς, αλλά και στους μουσουλμάνους που ακόμη συνεχίζουν να το επισκέπτονται και να ζητούν τη χάρη της Παναγίας. Kοντά στο σπήλαιο κτίστηκε το 1860 ένας πανοραμικός τετραώροφος ξενώνας 72 δωματίων και άλλοι λειτουργικοί χώροι για τις ανάγκες των προσκυνητών, καθώς και βιβλιοθήκη. Γύρω από τη Μονή ανοικοδομήθηκαν μικροί ναοί αφιερωμένοι σε διάφορους Αγίους. Oι ιδρυτές του μοναστηριού συνέχισαν τη δράση τους και έξω από τον προσκηνυματικό χώρο. Σε απόσταση 12 χιλιομέτρων από τη Μονή, απέναντι από το χωριό Σκαλίτα, έχτισαν το ναό του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης και σε απόσταση δύο χιλιομέτρων το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, στο οποίο οι μοναχοί το 1922 έκρυψαν την εικόνα της Μεγαλόχαρης, τον σταυρό του αυτοκράτορα Εμμανουήλ Γ΄ του Κομνηνού και το χειρόγραφο Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου.

H Μονή κατά καιρούς υπέφερε από τις επιδρομές των αλλόπιστων και των κλεφτών, εξ αιτίας της φήμης και του πλούτου που απέκτησε. Mερικά περιστατικά συνδέονται και με θαυματουργικές επεμβάσεις της Παναγίας για τη σωτηρία του μοναστηριού. Σε κάποια από αυτές τις επιδρομές λεηλατήθηκε από ληστές και καταστράφηκε, για να ανασυσταθεί από τον Τραπεζούντιο Όσιο Χριστόφορο το 644. Μεταξύ των κειμηλίων, που ενταφίασαν ήταν και το Ευαγγέλιο του Οσίου Χριστόφορου και έναν Σταυρό από Τίμιο Ξύλο, που είχε δωρίσει στη Μονή ο αυτοκράτορας Μανουήλ Γ’ της δυναστείας των Κομνηνών.

2. Ευεργέτες της Μονής

Την Μονή προίκισαν με μεγάλη περιουσία και πολλά προνόμια, κτήματα, αναθήματα και κειμήλια οι αυτοκράτορες του Βυζαντίου και αργότερα κυρίως οι αυτοκράτορες της Τραπεζούντας Ιωάννης B΄ Κομνηνός (1285-1293), Αλέξιος B΄ Κομνηνός (1293-1330), Βασίλειος Α΄ Κομνηνός (1332-1340).Μεγάλοι ευεργέτες της Μονής ήταν ο Εμμανουήλ Γ΄ Κομνηνός (1390-1417), και ο Αλέξιος Γ΄ (1349-1390). O πρώτος προσέφερε στη Μονή ανεκτίμητης αξίας Σταυρό με τιμιόξυλο, ο οποίος σήμερα μετά από πολλές περιπέτειες, βρίσκεται μαζί με τα άλλα κειμήλια της Μονής στο νέο της θρόνο, στην Καστανιά της Βέροιας. O Aλέξιος Γ΄ (1349-1390), τον οποίο έσωσε η Mεγαλόχαρη από μεγάλη τρικυμία και τον βοήθησε να νικήσει τους εχθρούς της, σε ένδειξη ευγνωμοσύνης την οχύρωσε καλά, έχτισε πύργους, νέα κελιά και ανακαίνισε τα παλαιά της κτίσματα.  Tης χάρισε 48 χωριά και εγκατέστησε 40 μόνιμους φρουρούς για την ασφάλειά της. Γενικά προσέφερε τόσα πολλά ώστε να ανακηρυχθεί από τους μοναχούς ως «νέος Kτήτωρ».

Μέχρι το 1650 σωζόταν έξω από την πύλη του ναού η ακόλουθη ιαμβική επιγραφή «Kομνηνός Aλέξιος εν Xριστώ σθένων / πιστός Bασιλεύς, Στερρός, Ένδοξος, Mέγας / Aεισέβαστος, Eυσεβής, Aυτοκράτωρ / Πάσης Aνατολής τε και Iβηρίας / Kτήτωρ πέφυκε της Mονής ταύτης νέος (1360 μ.X.) INΔ IΓ΄».Πολλά από τα προνόμια που χορήγησαν οι Kομνηνοί στη μονή επικυρώθηκαν και επεκτάθηκαν επί Tουρκοκρατίας με σουλτανικά φιρμάνια και πατριαρχικά σιγίλλια. Οι σουλτάνοι Βαγιαζήτ Β΄, Σελήμ Α΄, Μουράτ Γ΄, Σελήμ Β΄, Ιμπραήμ A΄, Μωάμεθ Δ΄, Σουλεϊμάν Β΄, Μουσταφά Β΄, Αχμέτ Γ΄, αναγράφονται στους κώδικες της Μονής ως ευεργέτες.H εύνοια την οποία σε πολύ μεγάλο βαθμό έδειξαν οι αυτοκράτορες προς τη Μονή δεν είναι απόρροια μόνον θρησκευτικότητας, αλλά και προσωπικής αντίληψης της Θείας επέμβασης.

Xαρακτηριστική είναι η θαυματουργική διάσωση του Aλεξίου Γ΄, από φοβερό ναυάγιο. Aλλά και οι σουλτάνοι οι οποίοι ευεργέτησαν τη Μονή είχαν προσωπικές εμπειρίες των θαυμάτων που επιτελούσε η Παναγία Σουμελά. Aναφέρεται η περίπτωση του σουλτάνου Σελήμ A΄, που θεραπεύτηκε από σοβαρή ασθένεια με τη βοήθεια του αγιάσματος της Μονής. Πολύτιμα έγγραφα και πολλά αρχαία χειρόγραφα φυλάγονταν στη βιβλιοθήκη του μοναστηριού, μέχρι τον ξεριζωμό. Mέσα στη βιβλιοθήκη της Μονής βρήκε το 1868 ο ερευνητής Σάββας Iωαννίδης το πρώτο ελληνικό χειρόγραφο του Διγενή Aκρίτα.

3. Χρόνια της γενοκτονίας και ενέργειες ελληνοτουρκικής «φιλίας»

Τα μοναστήρια του Πόντου υπέφεραν από τη βάρβαρη και ασεβή συμπεριφορά των Νεότουρκων και των Kεμαλικών, οι οποίοι φανάτιζαν τις άγριες και ληστρικές μουσουλμανικές ομάδες. Πολλές φορές έπεσαν θύματα ληστειών και καταστροφών. Tο 1922 οι Τούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Αφού πρώτα λήστεψαν όλα τα πολύτιμα αντικείμενα, που υπήρχαν μέσα στη Μονή, μετά έβαλαν φωτιά, για να σβήσουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους ή για να ικανοποιήσουν το μίσος τους εναντίον των Ελλήνων. Παρότι επιχείρησαν να αρπάξουν όλα τα πολύτιμα κειμήλια από το μοναστήρι, μοναχοί, που περίμεναν την επιδρομή πριν την αναγκαστική έξοδο το 1923, κατάφεραν και έκρυψαν την θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Σουμελά, το ευαγγέλιο του Οσίου Χριστοφόρου και τον σταυρό του αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Εμμανουήλ Γ΄ Κομνηνού, στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας, σε απόσταση 2 χιλιομέτρων από το μοναστήρι. Με ενέργειες του πρωθυπουργού της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου, το 1930, όταν στα πλαίσια της προωθούμενης τότε ελληνοτουρκικής φιλίας ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού επισκέφτηκε την Αθήνα, δέχτηκε μια αντιπροσωπεία να πάει στον Πόντο και να παραλάβει τα σύμβολα της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού.

Tο 1930 ζούσαν μόνο δύο καλόγεροι του πανάρχαιου ιστορικού μοναστηριού. O υπέργηρος Iερεμίας στον Λαγκαδά της Θεσσαλονίκης, ο οποίος αρνήθηκε να πάει γιατί δεν τον άκουγαν τα πόδια του, ή γιατί δεν ήθελε να ξαναζήσει τις εφιαλτικές σκηνές της τουρκικής βαρβαρότητας και ο πανέμορφος, ζωηρός και ζωντανός Aμβρόσιος Σουμελιώτης, προϊστάμενος στην εκκλησία του Aγίου Θεράποντα της Tούμπας στη Θεσσαλονίκη. Aπό τον μοναχό Iερεμία έμαθε ο Aμβρόσιος την κρύπτη των ανεκτίμητων κειμηλίων. Στις 14 Οκτωβρίου έφυγε ο Aμβρόσιος, εφοδιασμένος με ένα κολακευτικό συστατικό έγγραφο της τουρκικής πρεσβείας για την Kωνσταντινούπολη και από εκεί για την Tραπεζούντα, με προορισμό την Παναγία Σουμελά.

Λίγες μέρες αργότερα επέστρεφε στην Aθήνα όχι μόνο με τα σύμβολά μας, αλλά και με τον Πόντο, όπως είχε γράψει τότε ο υπουργός Προνοίας της κυβέρνησης του Eλευθερίου Bενιζέλου Λεωνίδας Iασωνίδης: «Eν Eλλάδι υπήρχαν οι Πόντιοι, αλλά δεν υπήρχεν ο Πόντος. Mε την εικόνα της Παναγίας Σουμελά ήλθε και ο Πόντος».H εικόνα φιλοξενήθηκε για 20 χρόνια στο Bυζαντινό Mουσείο της Aθήνας. Πρώτος ο Λεωνίδας Iασωνίδης πρότεινε το 1931 τον επανενθρονισμό της Παναγίας Σουμελά σε κάποια περιοχή της Eλλάδας. Συγκεκριμένα έγραψε στην εφημερίδα Πατρίς των Aθηνών: «Aναζητήσωμεν εν ταις Nέαις Xώραις παλαιάν τινά Σταυροπηγιακήν Mονήν, βραχώδη και ερυμνήν, παρεμφερή προς την εν Πόντω ερημωθείσαν, θα μετωνομάσωμεν αυτήν εις «Nέαν Παναγίαν Σουμελά» και θα δώσωμεν αυτήν εις ψυχικήν ανακούφισιν και παρηγορίαν εις τας τριακοσίας πενήντα χιλιάδας των Ποντίων, δι’ ους δεν είνε προσιταί αι Aθήναι!. Kαι θα δίδεται ούτω και πάλιν η ευκαιρία εις τον γενναιόψυχον τούτον Λαόν να συγκροτή τας πανηγύρεις και να συνεχίζη τας τελετάς και να εμφανίζη τας αλησμονήτους εκείνας κοσμοσυρροάς κατά τας επετείους της Παρθένου εορτάς, ασπαζόμενος την εικόνα των 17 Ποντιακών αιώνων, αισθανόμενος τα παλαιά της συγκινήσεως ρίγη, αναβαπτιζόμενος εις την προς την πατρίδα πίστιν και τραγουδών εν συνοδεία της Ποντιακής λύρας το αλησμόνητο τραγούδι:

Eμέν Kρωμναίτε λένε με

Kανέναν κι φογούμαι.

Ση Σουμελάς την Παναγιάν

θα πάγω στεφανούμαι!

Από το 1986 λειτουργεί ως μουσείο, ενώ τον Αύγουστο του 2010 για πρώτη φορά μετά το κάψιμό της και τη λεηλασία της τελέστηκε θεία λειτουργία, προεξάρχοντος του Οικουμενικού Πατριάρχου Βαθρολομαίου. Μετά το πέρας εργασιών ανακαίνισης αποκαλύφθηκε μια εντυπωσιακή τοιχογραφία της Παναγίας, ενώ από το Μάιο  του 2020  έχει ανοίξει  πλήρως και είναι επισκέψιμη. Πρόκειται για ένα σημαντικό μνημείο της Ορθοδοξίας, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με την ιστορία του Ποντιακού Ελληνισμού ενώ παράλληλα αποτελεί προορισμό διεθνούς θρησκευτικού τουρισμού. Θυμίζουμε ότι το μοναστήρι περιλαμβάνεται στον κατάλογο με τα μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO.

4. Νέος Ναός στον Ελλαδικό χώρο

Πράγματι, το 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής  κτήτωρ και ιδρυτής του ιδρύματος ΄΄ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΟΥΜΕΛΑ΄΄ Φίλων Kτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στις πλαγιές του Βερμίου στην Καστανιά της Βέροιας. Ο χώρος των πεντακοσίων στρεμμάτων χορηγήθηκε από το Υπουργείο Γεωργίας με σκοπό την επανίδρυση της Ιεράς Μονής Παναγίας Σουμελά. Ο σκοπός αυτός υλοποιήθηκε από το Σωματείο “Παναγία Σουμελά”, στο οποίο Σωματείο παραχωρήθηκε η Σεπτή Εικόνα της Παναγίας Σουμελά, μετά και την σύμφωνη γνώμη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως.Τον νέο ΄΄θρόνο΄΄ της  Παναγίας  Σουμελά καθώς  και όλα  τα πολύτιμα  κειμήλια επισκέπτονται και προσκυνούν  χιλιάδες  προσκυνητών, Ποντίων και μη, ενώ πλείστες  και πολυήμερες είναι οι εκδηλώσεις, που διενεργούνται ετησίως προς τη χάρη της. Εκδηλώσεις  από τις οποίες  οι παλαιοί θυμούνται και οι νέοι  μαθαίνουν  τη  χάρη της Παναγιάς.

*Λιμενικός

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.

Είναι το έτος 2017, όταν στο Τμήμα Τέχνης και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Πρίνστον των ΗΠΑ γίνεται μία εσωτερική μετακόμιση.

Πίσω από μια βιβλιοθήκη αποκαλύπτεται ένα μεγάλο ξύλινο βαρέλι που παρέμενε κρυμμένο εκεί για χρόνια.

Το ξεσφράγισμά του, προκαλεί έκπληξη στα στελέχη του τμήματος, αφού αντικρίζουν μπομπίνες με φιλμ, η προβολή των οποίων φέρνει στο φως ιδιαίτερες εικόνες της Ελλάδας, από τις αρχές του περασμένου αιώνα. Πίσω από τη μικρή ομάδα που συνέλεξε αυτό το υλικό κρύβεται μία ενδιαφέρουσα ιστορία, ενώ σε λίγες μέρες θα αποτελεί το αντικείμενο μιας έκθεσης στη Θεσσαλονίκη, με τίτλο «No woman’s land».

Μία γη στην οποία δεν ζουν καθόλου γυναίκες λοιπόν, ήταν αυτή που κέντρισε την περιέργεια τριών περιηγητών – καλλιτεχνών, που αποφάσισαν το 1929 να κάνουν το υπερατλαντικό ταξίδι μέχρι τη χώρα μας και να γνωρίσουν από κοντά το Άγιον Όρος αλλά και τα Μετέωρα, όπου και εκεί έως το 1948 ήταν επίσης άβατο για τις γυναίκες.

Ό,τι πρωτόγνωρο έβλεπαν και βίωναν, το φωτογράφιζαν και το κινηματογραφούσαν με επαγγελματικά μέσα, με σκοπό να το παρουσιάσουν στη χώρα τους, σε μία περίοδο που ο κόσμος δεν είχε τρόπους να δει πώς ζουν οι άνθρωποι στον υπόλοιπο πλανήτη.

«Το υλικό αυτό ανήκει στο αρχείο του πανεπιστημίου του Princeton της Αμερικής. Εκεί βρέθηκε το βαρέλι, μέσα στο οποίο υπήρχαν κάνιστρα μεταλλικά με φιλμ», δηλώνει στο Αθηναϊκό – Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων ο Αναστάσιος Ντούρος, διευθυντής της Αγιορειτικής Εστίας, όπου θα φιλοξενηθεί η έκθεση.

Ο ίδιος, το 2018, ήταν ένας εκ των αποδεκτών ενός e-mail που εστάλη από το Πρίνστον σε διάφορους φορείς της Ελλάδας, με το οποίο ζητούσαν βοήθεια, καθώς διαπίστωσαν ότι τα εννέα κάνιστρα φιλμ που βρέθηκαν μέσα στο βαρέλι, περιείχαν την καταγραφή ενός ταξιδιού σε μέρη της χώρας μας. Η συνέχεια της έρευνας που έκαναν στελέχη του Πανεπιστημίου μάλιστα, συνέδεσε το υλικό των φιλμ με 254 φωτογραφικές εκτυπώσεις και 81 γυάλινες πλάκες (οι 16 επιχρωματισμένες) που υπήρχαν ήδη αταύτιστες στη συλλογή Οπτικών Μέσων του ίδιου Πανεπιστημίου.

«Στο e-mail που δέχτηκα δεν υπήρχαν φωτογραφίες, παρά μόνο μία αναφορά στο γεγονός. Ανταποκρίθηκα αμέσως και απάντησα, γιατί μου φάνηκε πολύ ενδιαφέρον και άρχισα να τους απευθύνω ερωτήσεις σχετικά με το υλικό», εξηγεί ο κ. Ντούρος. Μετά από καιρό -και αφού κατάφερε να κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, του έστειλαν ηλεκτρονικά δυο-τρεις φωτογραφίες, ενώ όταν κατάλαβε ότι πρόκειται για σπάνιο υλικό του Αγίου Όρους, ταξίδεψε και ο ίδιος ως εκεί, για να υπογραφεί τελικά ένα συμφωνητικό συνεργασίας, το οποίο όριζε ότι η Αγιορειτική Εστία θα βοηθήσει στην τεκμηρίωση, θα στηθεί μία έκθεση στην έδρα της και θα εκδοθεί σχετικός κατάλογος.

Κάτοχος βραβείου Όσκαρ ένα από τα μέλη της αποστολής

Το ταξίδι στην Ελλάδα οργανώθηκε από τον Ρώσο εμιγκρέ, ζωγράφο, εξερευνητή, με ιδιαίτερα επικοινωνιακά χαρίσματα, Vladimir “Vovo” Perfilieff. «Ο συγκεκριμένος, αφού πολέμησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στη Ρωσία, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση εγκαταστάθηκε στην Αμερική. Λόγω της καταγωγής του γνώριζε την ύπαρξη της Ιεράς Μονής Παντελεήμονος (σ.σ. το λεγόμενο και “ρώσικο” μοναστήρι) και γενικότερα την ύπαρξη του Αγίου Όρους και ξεσήκωσε τους υπόλοιπους να ταξιδέψουν σε έναν κόσμο άγνωστο για αυτούς», αναφέρει ο κ. Ντούρος και εξηγεί ότι την περίοδο εκείνη στην Αμερική αρχίζει να υπάρχει η άνθιση του κινηματογράφου ως ενός χώρου διασκέδασης και ενημέρωσης του κόσμου. «Φυσικά τότε δεν υπήρχε τηλεόραση, ούτε κάτι αντίστοιχο, οπότε ο κόσμος ήθελε να μάθει για περίεργα μέρη, όπου άνθρωποι ζουν τόσο διαφορετικά από τους ίδιους. Έτσι, η ιδιαιτερότητα του Αγίου Όρους όπου ζουν μόνο άντρες, τους εντυπωσιάζει και ονομάζουν το project τους “No woman’s land”», συμπληρώνει.

Τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής ήταν ο φωτογράφος, ταλαντούχος κινηματογραφιστής και μετέπειτα (το 1931) βραβευμένος με Όσκαρ Floyd Crosby, όπως και ο αρχιτέκτονας -απόφοιτος του Πανεπιστημίου του Princeton, Gordon McCormick. «Ο McCormick ήταν γόνος καλής οικογένειας ενώ ο κινηματογραφιστής της παρέας Crosby, γνώριζε πολύ καλά τη χρήση των μηχανών και τα αποτέλεσμα της δουλειάς του έχει μία εξαιρετική καλλιτεχνική ποιότητα», λέει ο κ. Ντούρος.

Τους τρεις περιηγητές συνόδευε ο -22χρονος τότε, Αναστάσιος Χατζημήτσος, ο οποίος είχε φτάσει εκείνη τη χρονιά στην Ελλάδα από την Κωνσταντινούπολη, όπου είχε τελειώσει τη Ροβέρτειο Σχολή. Το γεγονός ότι μιλούσε πολύ καλά αγγλικά, ήταν ο λόγος που τον επέλεξαν για διερμηνέα τους.

Τα μέλη της αποστολής εντυπωσιάστηκαν από το υπέροχο φυσικό τοπίο, την αρχιτεκτονική των μονών, τον καθημερινό βίο των μοναχών, τη συνάντησή τους με έναν σπηλαιώτη αναχωρητή μοναχό(ασκητή) και τις ιδιαίτερες συνθήκες διαβίωσής του, καθώς επίσης και από την καθολική απουσία των γυναικών στην Αθωνική Χερσόνησο. Όλα αυτά αποτύπωναν χωρίς φειδώ στο υλικό που συνέλλεγαν.

«Από τα εννέα κάνιστρα τα περισσότερα ήταν κατεστραμμένα. Έχει διασωθεί μόνο ένα μικρό μέρος, από το οποίο είναι μικρότερο το υλικό για το Άγιον Όρος και περισσότερο από τα Μετέωρα», σημειώνει ο κ. Ντούρος, που ανέλαβε την έρευνα και ταυτοποίησή του, μία ιδιαίτερα δύσκολη δουλειά, καθώς σχεδόν εκατό χρόνια μετά, έχουν αλλάξει πάρα πολλά πράγματα.

Μέσα από αυτό το …ταξίδι στο παρελθόν ωστόσο, κατάφερε να αποσπάσει πολύτιμες πληροφορίες για την ιστορία του Αγίου Όρους. «Σε μία φωτογραφία βλέπουμε τρεις μοναχούς που είναι στο συνοδικό, δηλαδή στο …καλό καθιστικό της Μονής Βατοπεδίου και βλέπουμε να πατούν σε ένα χαλί που γράφει “ΙΜΒ” και έχει το δικέφαλο αετό και τον βασιλικό στέμμα. Από την έρευνα που έκανα, διαπίστωσα ότι αυτό ήταν ένα χαλί πολλών εκατοντάδων μέτρων, το οποίο είχαν παραγγείλει οι μοναχοί της Ιεράς Μονής Βατοπεδίου από ένα εργοστάσιο της Ιταλίας αμέσως μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης το 1912, διότι θα επισκέπτονταν το Άγιον Όρος ο βασιλιάς και είχαν σκοπό να το στρώσουν από το λιμάνι μέχρι το μοναστήρι. Βέβαια το ταξίδι ακυρώθηκε, αλλά μέρος του χαλιού υπάρχει ακόμη και σήμερα ως κειμήλιο», υπογραμμίζει ο κ. Ντούρος.

Σε άλλες φωτογραφίες εμφανίζεται το χειροκίνητο σύστημα πλήκτρων που αντιστοιχούν σε διαφορετικές καμπάνες, ο γερανός στο μαγειρείο της μονής Ζωγράφου που μεταφέρει τα βαριά καζάνια, το εργαστήρι υποδηματοποιίας στο «ρωσικό» μοναστήρι, το εργαστήρι αγιογραφίας κ.α. «Υπάρχει επίσης μία φωτογραφία από τις Καρυές, όπου φαίνεται το κωδωνοστάσιο του Πρωτάτου. Όταν τραβήχτηκε, γύρω από το ναό υπήρχαν σπίτια, τα οποία γκρεμίστηκαν λίγο αργότερα (τη δεκαετία του ’30), προκειμένου να αναδειχθεί το μνημείο. Σε μία άλλη φωτογραφία υπάρχει κενό στην περιοχή όπου τώρα βρίσκεται το μέγαρο της Ιεράς Κοινότητας του Αγίου Όρους, ένα σύγχρονο οίκημα που χτίστηκε τη δεκαετία του ‘50», επισημαίνει.

Ενότητες έκθεσης με βάση τη θεματολογία των φωτογραφιών

Τα ονόματα των περιηγητών, οι ιδιότητες και οι υπογραφές τους βρέθηκαν από την έρευνα που έκανε ο κ. Ντούρος, στο βιβλίο επισκεπτών στη Μονή Ζωγράφου, με ημερομηνία «30 Οκτωβρίου του 1929».

«Δυστυχώς δεν υπάρχει καμία γραπτή μαρτυρία, όπως π.χ. ένα σημειωματάριο στο οποίο να αναφέρουν που ακριβώς πήγαν και τι έκαναν. Το μόνο που έχουμε είναι μία λίστα με τις φωτογραφίες, τις τοποθεσίες τους και ένα μικρό σχολιασμό που έκανε ο McCormick όταν τις χάρισε στο Princeton το 1940, όμως, επειδή έγινε πολλά χρόνια μετά το ταξίδι τους, είχε πολλά λάθη, σε σημείο που να μην μπορούμε να βασιστούμε σ’ αυτήν», δηλώνει ο κ. Ντούρος.

Στην έκθεση λοιπόν δεν ήταν δυνατόν να ταξινομηθεί το υλικό χρονολογικά, οπότε χωρίστηκε σε ενότητες, με βάση τη θεματολογία. «Σε μία ενότητα είναι οι ταξιδιώτες – μέλη της ομάδας, που φωτογραφίζονται πολύ συχνά μαζί με μοναχούς. Αυτό είναι κάτι που μας έκανε μεγάλη εντύπωση, γιατί -αν και σήμερα θα ήταν κάτι δεδομένο να ποζάρουν και να βγαίνουν σε διάφορες καταστάσεις μέσα στο Άγιον Όρος, για εκείνη την περίοδο ήταν σπάνιο, κυρίως διότι τα υλικά ήταν ακριβά και δεν τα ξόδευες εύκολα», τονίζει.

Σε άλλη ενότητα εκτίθενται όλα τα πορτρέτα των μοναχών που αποτυπώθηκαν με συναίσθημα, ρεαλισμό και ζωντάνια. Πολλές στάσεις αφιερώθηκαν επίσης στον καθημερινό βίο των μοναχών, όπου ο επισκέπτης της έκθεσης θα δει τις καθημερινές τους συνήθειες. «Οι περισσότερες από αυτές τις εικόνες είναι σκηνοθετημένες, φαίνεται ότι τους στήνουν για το πώς θα παρουσιαστούν, κάτι που επιβεβαιώνεται και από το βίντεο, όπου γυρίζουν σε επανάληψη τις ίδιες σκηνές», αναφέρει ο κ. Ντούρος. Ξεχωριστό κομμάτι της έκθεσης αποτελεί η αρχιτεκτονική αποτύπωση των μοναστηριών, όπως και το ταξίδι τους στα Μετέωρα.

Μία ολόκληρη ενότητα τέλος, είναι αφιερωμένη στη γνωριμία τους με έναν …περίεργο αναχωρητή μοναχό, τον Ηλία, η οποία καλύπτει επίσης μεγάλο μέρος από το βίντεο που τραβούν. «Αυτός ο μοναχός νομίζω ότι είναι το σπουδαίο …χαρτί που έχουν όταν επιστρέφουν στην Αμερική, γιατί πάνω σ’ αυτόν τον άνθρωπο που ζει σε μία σπηλιά και τρέφεται με χόρτα και καρπούς, ο Perfilieff χτίζει όλο τον μύθο του Αγίου Όρους και κάνει παρουσιάσεις σε εφημερίδες και σε κλειστά club», υπογραμμίζει ο κ. Ντούρος.

«Από το σύνολο των 288 φωτογραφικών και τις 84 γυάλινες πλάκες, στην έκθεση θα προβάλλουμε μόνο 90 φωτογραφίες. Ωστόσο, θα ακολουθήσει η έκδοση ενός καταλόγου, που θα περιλαμβάνει το σύνολο του διασωθέντος υλικού», λέει ο κ. Ντούρος και εκτιμά ότι η αποστολή επισκέφτηκε -αν όχι όλα, τουλάχιστον το 80% των μοναστηριών, ενώ φαίνεται ότι παρέμεινε εκεί για περισσότερο από έναν μήνα.

Βέβαιο είναι επίσης ότι υπάρχουν κι άλλες φωτογραφίες που δεν έχουν διασωθεί, αφού εντοπίστηκαν σε αποκόμματα από εφημερίδες της εποχής του ’30, οι οποίες παρουσιάζουν τη δουλειά των τριών περιηγητών.

Σπάνιες φωτογραφίες από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη του 1929

Δύο ξεχωριστές φωτογραφίες που θα δει ο επισκέπτης της έκθεσης είναι επίσης από την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. «Οι τρεις τους έρχονται με καράβι στον Πειραιά και διασώζεται μία φωτογραφία της Αθήνας με την Ακρόπολη, ενώ στο βίντεο φαίνεται και ο Λυκαβηττός», αναφέρει ο κ. Ντούρος.

Η επόμενη φωτογραφία που θα εκτεθεί, είναι από όταν έχουν φτάσει πλέον στη Θεσσαλονίκη. «Έχουμε στα χέρια μας μία υπέροχη φωτογραφία από την παλιά παραλία, τραβηγμένη από το μπαλκόνι ενός υπερπολυτελούς ξενοδοχείου περίπου στο ύψος της πλατείας Ελευθερίας, με τον Λευκό Πύργο στο βάθος, εμπορικά ιστιοφόρα σε όλο το μήκος της παραλίας, δύο ατμόπλοια και το εργοστάσιο ηλεκτρικής ενέργειας που υπήρχε στο ύψος του Makedonia Palace», αναφέρει ο κ. Ντούρος.

Τα εγκαίνια της έκθεσης ιστορικών φωτογραφιών «No Woman’s Land – Από το Princeton στο Άγιον Όρος και τα Μετέωρα του 1929» θα πραγματοποιηθούν την Πέμπτη 25 Μαΐου 2023 στις 19:00 στον εκθεσιακό χώρο της Αγιορειτικής Εστίας (Εγνατία 109). Η έκθεση θα παραμείνει έως τις 16 Σεπτεμβρίου και θα είναι ανοιχτή για το κοινό Δευτέρα και Τετάρτη 09:00 – 16:00, Τρίτη, Πέμπτη και Παρασκευή 09:00 – 20:00 και Σάββατο: 09:00 – 14:00.

ΑΠΕ-ΜΠΕ

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.

Ο πολιτισμός της ψυχής – vkonsta.blogspot.com

ПОГРЕБАЛЬНЫЕ  РИТУАЛЫ ГРЕКОВ  ПОНТА

Ήλθον, είδον και απήλθον.

Ο περιηγητής κάποτε βρέθηκε στο κοιμητήριο της Ανάστασης στο Κερατσίνι κοντά στην Δραπετσώνα, εκεί που τα καράβια συνεχώς το ’24 έβγαζαν στην ακτή ταλαιπωρημένους, σκελετωμένους ανθρώπους σαν φαντάσματα.

Στο βλέμμα τους όμως παρόλο τον πόνο τους, κουβαλούσαν τον πολιτισμό τους….

Τον πολιτισμό της ψυχής.

Προέρχονταν από την κιβωτό του Ελληνισμού. Την Μαύρη θάλασσα. Εκεί που η γλώσσα τους περιλάμβανε  πάρα πολλές λέξεις προερχόμενες από την Ιωνική ακόμα και την Ομηρική διάλεκτο. Κουβαλούσαν πανάρχαια έθιμα σαν απάντηση στους «νεωτεριστές» που δεν πιστεύουν στην συνέχεια της καταγωγής τους. Μα άμα θες να ψάξεις την συνέχεια της καταγωγής τους θα την βρεις στις καθημερινές τους συνήθειες. Ανάμεσα σ’ αυτές και τα ταφικά έθιμα.

Σ’ αυτό το κοιμητήριο ο περιηγητής είδε σ’ ένα τάφο μια επιγραφή χαραγμένη σε μαρμάρινη πλάκα που του ’κανε εντύπωση.

Ήλθον, είδον και απήλθον.

Πολύ αργότερα προσπάθησε να αποκωδικοποιήσει αυτό το δωρικό γνωμικό και απευθύνθηκε σ’ ένα άνθρωπο, σοφό, υπέργηρο και τον ρώτησε:

-«Γιάγια ντο εν ζωή»

(Γιαγιά τι είναι ζωή).

Και αυτή με τον ίδιο λιτό και δωρικό τρόπο του απάντησε:

-«Ζωή εν ότ’ ελέπνε τ’ ομάτια σ’ κι’ ότ’ αναπάει τη ψη’ σ».

 (Ζωή είναι ότι βλέπουνε τα μάτια σου και ότι αναπαύει την ψυχή σου).

Προσπαθώντας από τότε να βρει τις δικές του ερμηνείες στο ερώτημα αυτό παρακολουθεί με προσοχή τα ήθη και τα έθιμα των Ποντίων. Έτσι δέχτηκε την πρόσκληση να’ ναι  ένας από τους ομιλητές στις τριήμερες εκδηλώσεις των ταφικών εθίμων του Καταχά Πιερίας, επ’ ευκαιρία του εορτασμού της Ζωοδόχου Πηγής, με την ελπίδα να καταγράψει τις συνήθειες της ψυχής των κατοίκων του χωριού στα ταφικά δρώμενα.

Θα παραθέσουμε μερικές πληροφορίες για τις εκδηλώσεις των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με την ταφή των νεκρών που αποδεικνύει ότι έστω  και με παραλλαγές στην διάρκεια του χρόνου, σε μερικές περιοχές του Πόντου διεσώθησαν ταφικά έθιμα που αργότερα μεταφέρθηκαν και στην Ελλάδα, όπως για παράδειγμα στον Καταχά.

Ταφικές πρακτικές στην αρχαία Ελλάδα.

Στην Εποχή του Ομήρου υπήρχε η αντίληψη ότι ο νεκρός κατευθύνονταν προς τον Άδη, αντίληψη που κυριάρχησε και κατά την Κλασική Περίοδο. Τον 5ο αι. π. Χ. η διαδικασία αυτή γίνονταν σταδιακά. Απαιτούνταν η καθοδήγηση του Χάρου και του Ερμή Ψυχοπομπού προκειμένου να περάσει η ψυχή στον Κάτω Κόσμο.

Ο ενταφιασμός περιλάμβανε τα παρακάτω στάδια: την πρόθεση, την εκφορά, το περίδειπνο, και τις ετήσιες προσφορές στη μνήμη των νεκρών.

Η πρόθεση γινόταν μια ημέρα μετά το θάνατο. Διαρκούσε μια ημέρα κατά την οποία πραγματοποιούνταν τα μοιρολόγια και η τελευταία επίσκεψη των συγγενών και των φίλων, σύμφωνα με την παράδοση.

Η εκφορά του νεκρού γίνονταν κατά την τρίτη ημέρα, πριν από τη δύση του ηλίου. Αυτή προϋπέθετε πομπή, η οποία σύμφωνα με το νόμο, έπρεπε να περάσει σιωπηλά από τους δρόμους της πόλης. Τα τελετουργικά έθιμα μετά την ταφή λάμβαναν χώρα ακριβώς πάνω ή δίπλα στον τάφο, πάνω στην ταφική στήλη, ή σε λίθινα θρανία ή βωμούς ειδικά κατασκευασμένους για αυτόν το σκοπό.

Το περίδειπνο ακολουθούσε την ταφή. Πρόκειται για τη συγκέντρωση των συγγενών για φαγητό αφού όμως πρώτα γινόταν ο καθαρμός της οικίας με θυμίαμα και αγιασμό και των ιδίων με πλύσιμο χεριών και κεφαλιού. Ήταν μια ευκαιρία για τους συγγενείς να συγκεντρωθούν και να συζητήσουν γύρω από το πρόσωπο του εκλιπόντος. Σύμφωνα με τα αρχαιολογικά κατάλοιπα – ίχνη από στάχτη, οστά ζώων, όστρακα αγγείων πόσεως, πινάκια και λεκανίδες – τα νεκρόδειπνα θα πρέπει να οργανώνονταν και στο σημείο ταφής. Λαμβάνοντας υπόψη ωστόσο τις γραπτές πηγές το γεύμα σερβιρίζονταν και στα σπίτια. Οι εκδηλώσεις αγάπης και ο κατακερματισμός των αγγείων θα μπορούσαν να ερμηνευθούν σαν μια προσπάθεια προσφοράς ειδών άμεσης ανάγκης στο νεκρό.

Οκτώ ημέρες μετά την ταφή οι συγγενείς και οι φίλοι του νεκρού συγκεντρώνονταν στο σημείο ταφής και τελούνταν τα «ένατα» (= εννέα ημέρες από την ταφή).

Στις αρχαίες πηγές αναφέρονται τα «τρίτα», τα «ένατα» και τα «τριακοστά», τελετουργίες που τελούνταν αντίστοιχα την τρίτη, ένατη και τριακοστή μέρα, πιθανόν από τη μέρα του θανάτου. Κατά τη διάρκεια αυτών των τελετών γίνονταν χοές (σπονδές οίνου, ελαίων και αρωμάτων), εναγίσματα (προσφορές στο νεκρό σε γάλα, μέλι, νερό, κρασί κ.ά.) και προσφέρονταν καρποί και τροφή. Ενδεικτικά αγγεία της τέλεσης αυτών των εθίμων, που βρίσκονται σε αποθέτες, είναι μεταξύ άλλων οινοχόες, υδρίες και αμφορείς. Τα αγγεία αυτά είχαν συνήθως βάσεις σπασμένες ή τρυπημένες εκ των προτέρων (τοποθετημένα κάθετα πάνω από τον τάφο και χρησιμοποιούνταν ως αγωγοί για την προώθηση των υγρών στο έδαφος), ενώ τα στόμιά τους ήταν βαμμένα κόκκινα.

Η τελευταία μέρα των Ανθεστηρίων, στα τέλη Φεβρουαρίου λέγονταν Χύτροι και ήταν η μεγάλη γιορτή στη μνήμη των νεκρών (συγγενεύει με τα σημερινά Ψυχοσάββατα, όπου προσφέρονται κόλλυβα). Στα Υδροφόρια (ημέρα της Πανσελήνου στα Ανθεστήρια) ρίχνονταν άφθονα υγρά για να πιαστούν από αυτά οι νεκροί και να εισέρθουν πάνω κρατώντας το νερό σαν ένα σχοινί. Την ημέρα αυτή τάιζαν τους νεκρούς ρίχνοντας μέσα από τη χύτρα (τρύπα στη γη) υγρές ποίκιλες προσφορές περιμένοντας να ανταποδώσουν αυτή τη μεγάλη πανσπερμία στο πολλαπλάσιο. Μέσα σε πήλινες χύτρες, ετοίμαζαν ένα χυλό από σπόρους (πανσπερμία), που έπρεπε να φάνε πριν νυχτώσει. Όλοι έρχονταν στο κοιμητήριo για να τιμήσουν τους νεκρούς τους και θυσίαζαν στον Ερμή Ψυχοπομπό, τον οδηγητή των νεκρών στον Άδη. Στο τέλος της ημέρας, για να εξορκίσουν την κακή τύχη έλεγαν: «Στην πόρτα (έξω) οι Κήρες, τέλειωσαν τα Ανθεστήρια». Οι Κήρες ήταν θεές του θανάτου….

Αξίζει να σημειωθεί πως  πρόγονο του Ποντιακού ταφικού εθίμου  βρίσκουμε σε αττική λευκή λήκυθο που χρονολογείται περίπου στο 440 π. Χ. Εκεί απεικονίζεται μια γυναίκα που επισκέπτεται και καταθέτει στον τάφο νεαρού άνδρα κάνιστρο με προσφορές.

Βυζαντινή εποχή.

Κατά τους βυζαντινούς χρόνους επικράτησε το έθιμο των κολλύβων (που διατηρείται ως σήμερα) με σημαντική σημειολογία. Το σιτάρι συμβόλιζε τα λόγια του Χριστού, που όπου πέσει στη γη θα ανθήσει δίνοντας πολύ σπόρο, ο μαϊντανός τη χλόη- «εις τόπο χλοερό εις τόπο αναψύξεως»-, οι σταφίδες την γλύκα που έφερε η Ανάσταση Του στο θάνατο των θνητών, και τα αμύγδαλα τα «γεγυμνωμένα οστά».

Επίσης ένα άλλο ταφικό έθιμο που επιβίωσε από τα αρχαία χρόνια ως τα Βυζαντινά είναι και οι χοές πάνω στους τάφους. Έχυναν δηλαδή λίγο κρασί πάνω στους τάφους για συγχώρηση της μνήμης του πεθαμένου. Γι’ αυτό το έθιμο μας δίνουν πληροφορίες ο Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο Ιωάννης ο Λυδός, ο Μιχαήλ ο Ατταλειάτης.

Επίσκεψη στον Καταχά.

Ήρθε η στιγμή που ο περιηγητής περίμενε με αγωνία. Να γνωρίσει το χωριό και τους κατοίκους που τον προσκάλεσαν. Οι πρώτοι κάτοικοι του χωριού αποβιβάστηκαν στην Καλαμαριά μετά την Καταστροφή και οδηγήθηκαν εδώ. Ήταν από διάφορες περιοχές του Πόντου. Κυρίως όμως Αργυρουπολίτες, Τραπεζούντιοι,  μα ανάμεσά τους  υπήρχαν και μερικοί Σανταίοι.

Η κυρίαρχη εντύπωση που δίνεται στον επισκέπτη είναι ότι αυτό το χωριό με τους πεντακάθαρους δρόμους, τα όμορφα χτισμένα σπίτια (ανάμεσά τους κάποια παλιά, αυτά που έκτισαν οι πρόσφυγες στις ισοϋψείς γραμμές του λόφου), πρέπει να κρύβει μέσα του ένα πολιτισμό. Και πράγματι. Με την εγκατάσταση των προσφύγων αμέσως ιδρύθηκε αθλητικός σύλλογος, θεατρική σκηνή και οι χορευτικές εκδηλώσεις του από τότε ήταν γνωστές σ’ όλο τον νομό Πιερίας.

Το Ηρώον στην πλατεία του χωριού δεν είναι ένα απλό, συνηθισμένο. Είναι κόσμημα του γλύπτη, σπουδαγμένου στην Σχολή Καλών Τεχνών, του Ευθύμιου Καλευρά. Και αν ο επισκέπτης σηκώσει τα μάτια του από το Ηρώον δίπλα στην εκκλησία, στον Άγιο Μηνά, βλέπει ένα μεγάλο Πολιτιστικό Κέντρο με το όνομα Αριστοτέλης, μιας και οι πρώτοι πρόσφυγες ήθελαν να τιμήσουν τον μέγιστο φιλόσοφο της γης που θα τους έθρεφε. Σεβόμενος την ιερότητα των εκδηλώσεων  ο περιηγητής αποφάσισε να παρακολουθήσει τα ταφικά έθιμα σχεδόν αόρατος, αραχνοΐσκιωτος, κινούμενος ανάμεσα σε άλλους ανθρώπους για να μπορεί μέσα από τις παρατηρήσεις του να βρει  απαντήσεις στο ερώτημα  που τον προβλημάτιζε: «Τι είναι ζωή».

 Ήρθε η μέρα των ταφικών εθίμων. Το πρωί στην λειτουργία στον Άγιο Μηνά ελάχιστοι άνθρωποι ήταν και του’ κανε εντύπωση η απουσία των ευλαβών κατοίκων του χωριού. Η απάντηση ήρθε γρήγορα. Ένα ανθρώπινο μελίσσι κατευθυνόταν προς τα μνήματα. Τα «ταφία» στην ποντιακή διάλεκτο, που κατά παράδοση από τα αρχαία χρόνια ήταν έξω από την πόλη. Μικροί, μεγάλοι, γέροι, παιδιά, γυναίκες, άντρες, όλοι ήθελαν να λάβουν μέρος στην μυσταγωγία.

Πολύ δειλά και ντροπαλά ο περιηγητής άρχισε να κινείται ανάμεσα στο πλήθος και να παρακολουθεί τις διεργασίες που έκαναν οι συγγενείς στους τάφους των δικών τους κεκοιμημένων. Δεκάδες μυσταγωγοί περίμεναν υπομονετικά τους ιερείς να πλησιάσουν και στα μνήματα των προσφιλών τους ανθρώπων για ένα τρισάγιο και αυτοί δεν χάλαγαν χατίρι, ψέλνοντας όλα τα «γράμματα», όχι βιαστικά και μισόφωνα.

Δείγμα της ιερότητας των στιγμών. Όλα γίνονταν απλά, αθόρυβα, δωρικά. Έχοντας παρακολουθήσει και τις ανάλογες εκδηλώσεις την Κυριακή του Θωμά στα Σούρμενα, ήθελε να διευκρινίσει και εδώ την αόρατη διαπάλη μεταξύ του «είναι» και του «φαίνεσθαι». Το «είναι»  στα Σούρμενα γίνεται το πρωί που οι απαστράπτοντες τάφοι στολίζονται με τα τρόφιμα, τα κεράσματα και τα οινοπνευματώδη και ο οποιοσδήποτε διερχόμενος οφείλει να πάρει κάτι  για να συγχωρέσει. Το «φαίνεσθαι» που γίνεται το απόγευμα και το βράδυ είναι σημαντικό μεν, αλλά για τους «άλλους». Όχι για τους οικείους. Εξελίχθηκε σε πανηγύρι. Στον Καταχά απουσιάζει παντελώς το «φαίνεσθαι». Όλη η μυσταγωγία, η τελετή είναι για το «είναι».

 Ο περιηγητής περίμενε το σημάδι, γιατί τέτοια μέρα όποιος ευλαβικά συμμετέχει στην μυσταγωγία ανοίγουν οι ουρανοί και δίνουν το αντίδωρό τους. Όταν ο περιηγητής είδε σε ένα τάφο το όνομα ενός συνεπώνυμου και συνονόματου χαμογέλασε… Θα του’ στελνε ο ουρανός το αντίδωρο. Και έτσι έγινε… Στο χωριό καταγωγής του στον Πόντο υπήρχε ένα Μοναστήρι του 1220. Του Αγίου Γιώργη του Χαλιναρά. Το απόγευμα από την Κρωμναία εισηγήτρια Θωμαή Κιζιρίδου θα μάθαινε ότι ζούσε ένας σημαντικός παππούς, ο Μίμης ο Τσελεπίδης στην Αγροσυκιά, ζωντανό μνημείο της Χάρσερας και θα προσπαθούσε να τον συναντήσει για να του αποκαλύψει μυστικά…

Το παράγγελμα της μυσταγωγίας το’ δωσε ένας εύσωμος ψηλός άντρας  με ευγενική μορφή, που καλωσόρισε ένα λυράρη και δύο μελωδούς. Πατέρας και γιοί θα λάμβαναν μέρος στην μυσταγωγία. Η τελετή άρχισε με τους ήχους της ποντιακής λύρας και τα παραπονεμένα τραγούδια της «πατρίδας» ξεκίνησαν. Ο άτυπος τελετάρχης καθοδηγούσε τον λυράρη στους τάφους των ανθρώπων που τραγούδησαν τον καημό και τους πόθους των προσφύγων με μια σειρά, μια ιεραρχία….

Α, όλα και όλα. Αν ο Πόντος επιβίωσε απομονωμένος σε μια λωρίδα γης ανάμεσα σε ψηλά βουνά και την Μαύρη  Θάλασσα ήταν γιατί είχε αρχές. Ιεραρχία.

Έτσι οι μελωδίες ακούστηκαν πρώτα στο μνήμα του κύριου εκφραστή των πόθων και των πόνων του Καταχά, του μελωδού Γιώργου Εμμανουηλίδη στην συνέχεια στου λυράρη Κωστίκα Κωνσταντινίδη και κατόπιν στων υπόλοιπων τραγουδιστών ή των κεμεντζετζήδων του χωριού.

Προς τιμή του τελετάρχη  η πομπή σταμάτησε και σ’ ένα μνήμα λιτό, μοναχικό μιας και αναπαύτηκε εκεί η ψυχή της μητέρας του Λεωνίδα Ιασωνίδη, που βρέθηκε σ’ αυτό το χωριό στα τελευταία της. Άξιος ο  πνευματικός μισθός του τελετάρχη που φρόντιζε για όλους και για όλα. Φρόντιζε να μην μείνει κανένα μνήμα παραπονεμένο. Ακόμα και αυτών των άτεκνων, γιατί οι ψυχές που κατεβαίνουν εκείνη την μέρα από τον ουρανό δεν πρέπει να φύγουν παραπονεμένες. Πρέπει όλες να δώσουν την ευλογία τους απλόχερα. Και την δίνουν…. Με την άκρη του ματιού του ο παρατηρητής είδε τον υπέργηρο ιερέα να ψέλνει μπροστά σ’ ένα μνήμα, χωρίς κανένα συγγενή. Υποχρέωση του…, μα δείγμα και υψηλού πολιτισμού…..

….Του πολιτισμού της ψυχής….

Κάποια στιγμή ο περιηγητής αντιλήφθηκε ένα κεράκι αφημένο στο μνήμα μιας πρόωρα κοιμωμένης κοπελίτσας.

Της Αργυρούλας.

Και ο Χαλεπάς σ’ αυτή την περίπτωση ήταν ο Καλευράς. Ο πατέρας της…. Αυτός που το άφησε πόση ευλογία θα τύχει στην ζωή του… Μακάριος αυτός που προσεύχεται για την σωτηρία της ψυχής αγνώστων τεθνεόντων…. Δωρεά δώκατε δωρεά θα λάβετε…

Ξένε, φιλοξενούμενε, αν είσαι δάσκαλος που υπηρετεί την κοινωνία έλα στο Καταχά να συμμετάσχεις στην μυσταγωγία αυτή τη μέρα. Είναι η μέρα που η ψυχή του μεγάλου φιλόλογου και ανθρωπιστή Σίμου Λιανίδη έρχεται στο μέρος που τον έθρεψε για να δώσει δύναμη στους συνεχιστές του.

Στα μνήματα ο περιηγητής είδε με έκπληξη ότι υπήρχαν κόκκινα αυγά.

Αναστάσιμα. Οι παλιότεροι θυμούνται ότι αυτή τη μέρα οι συγγενείς των αποθανόντων φίλευαν αυγά τα παιδιά που παρευρίσκονταν. Τόσο σημειολογικό και συμβολικό το τσούγκρισμα του κόκκινου αυγού. Τόσο σημειολογικό ότι αυτοί που τα τσούγκριζαν ήταν τα παιδιά, που συμβόλιζαν την συνέχιση της ζωής. Το αυγό  συμβολίζει τη ζωή και τη δημιουργία. Κλείνει μέσα του τη ζωή και όταν σπάσει με το τσούγκρισμα το κέλυφός του, γεννάται μια ζωή. Παράλληλα το πασχαλινό αυγό όταν με το τσούγκρισμα σπάσει το κέλυφος του, συμβολίζει το σπάσιμο του τάφου του Xριστού και την Aνάστασή Tου. Η απελευθέρωση της ζωής έναντι του πνευματικού θανάτου. (Το έθιμο αυτό χρονολογείται από το 1250 μ.X.).

Πόσα στοιχεία κατέγραψε η ματιά του περιηγητή… Μικρά παιδιά να παίζουν χαρούμενα στους τάφους των προ-παππούδων για να πάρουν την ευλογία τους. Συμβολικά με τα παιδιά κλείνει ο κύκλος της ζωής. Στον ίδιο χώρο, τα μνήματα, η συνύπαρξη των κεκοιμημμένων και των νεοσσών απογόνων….

Χους ει και εις χουν απελεύσει…

Στους οικογενειακούς τάφους ανακαλύπτεις το δέσιμο μεταξύ των μελών της οικογένειας. Όπως τότε που ζούσανε στην επτάκωμη και περήφανη Σάντα. Οι τελευταίοι Σανταίοι πρόσφυγες ήρθαν στην Ελλάδα από το Βαθύ Λιμένα (Βατούμι) το ’39 στην Δραπετσώνα, πριν κατευθυνθούν στον Καταχά. Και ο Σανταίος Κωστάκης Μουρατίδης, άντεχε τα πειράγματα των φίλων του γιατί ήταν Ολυμπιακός σε Παοκρατούμενη περιοχή.

–   «Μα αφού η ομάδα του λιμανιού στην Ελλάδα που βγήκα πρώτη φορά ήταν ο Ολυμπιακός…», απαντούσε με αφοπλιστική ειλικρίνεια τιμώντας την γη που τον πρωτοδέχτηκε στην Ελλάδα.

Ο περιηγητής  στο διάβα του ανάμεσα στα μνήματα αντιλήφθηκε ότι τα κοινωνικά κινήματα δεν άφησαν ανεπηρέαστο το μικρό χωριό στον Εμφύλιο και την εποχή που ακολούθησε. Κάποιοι εντάχθηκαν στους κοινωνικούς αγώνες σε μια εποχή που πολλά καλά και άσχημα συνέβησαν και σημάδεψαν κοινωνίες και ανθρώπους.

Από την άλλη έστω και μακάβρια μπορείς να πληροφορηθείς χαρακτηριστικά των ανθρώπων που εναποτέθηκαν σε συγκεκριμένα μνήματα.

Αν μάλιστα είναι ενός νέου ανθρώπου ο θρήνος είναι αξεπέραστος.

Όσο όμως και απαρατήρητος να θες να περάσεις είναι αδύνατον να αντισταθείς στο κέλευσμα για κέρασμα, ειδικά όταν είσαι φιλοξενούμενος. Πρέπει να φανείς δεκτικός γιατί όλες οι ψυχές ζητούν συγχώρηση και ανάπαυση.

Η ποικιλία δεδομένη. Ποντιακά πισία, πιρασκία, αλλά και αγορασμένα γλυκά, χυμοί, αναψυκτικά και το απαραίτητο τσίπουρο.

Και αφού όλοι οι παρευρισκόμενοι κεραστούν για να συγχωρέσουν, μετά θα σηκωθούν πρώτα οι υπέργηροι φύλακες της οικογένειας να σύρουν τον χορό μαζί με τους νεότερους, για να χορέψουν ένα ομάλ, ένα τικ, με την συνοδεία της λύρας που ακούγεται από μακριά…

Και όσοι δεν δύνανται  να χορέψουν παρακαλούν τον λυράρη να παίξει ένα παλιό σκοπό πολύ αγαπητό στον «αναχωρήσαντα» για να το τραγουδήσουν όλοι μαζί σαν ένα μυστικό όρκο ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας….

Και  τα μικρά παιδιά να βοηθάνε τις γιαγιάδες και τους παππούδες τους στην επιμέλεια και τον καθαρισμό των τάφων της οικογένειας, για να πάρουν την ευχή τους. Ή να ανάψουν τα ίδια το κεράκι στην μνήμη των προγόνων τους. Ένδειξη ενός διαφορετικού πολιτισμού.

….Του Πολιτισμού της Ψυχής….

Και όσα δεν είναι σε ηλικία να βοηθήσουν, να παίζουν ξένοιαστα στα οικογενειακά μνήματα. Τόσο εξοικειωμένα με την οικογενειακή γη…  Για τους Πόντιους η ζωή εδώ είναι το ενδιάμεσο στάδιο. Το πέρασμα….

….Ήλθον, είδον και απήλθον….

Με ικανοποιημένη την ψυχή του με απαντήσεις ο περιηγητής αποφάσισε να αποχωρήσει από τα ταφία τόσο ανάλαφρα και αραχνοΐσκιωτα, όπως ήρθε.

Θα’ ταν ιεροσυλία να γράψει ο ίδιος ο περιηγητής κάτι για την ιστορία του χωριού. Αν κάποιος όμως θέλει να το γνωρίσει καλύτερα στην ιστορική διαδρομή του, δεν έχει παρά να διαβάσει τα βιβλία των Καταχιωτών:

• του Ιορδάνη Ελευθεριάδη: «Ο εποικισμός του Καταχά,
•      του Βασίλη Γρηγοριάδη: «Το Πιερικό χωριό Καταχάς»,
• και της Βάλιας Μουρατίδου: «Εκατόχρονη Οδύσσεια».

Παράλληλα να ακούσει τις ηχογραφημένες διηγήσεις κάποιων κατοίκων του στο Σίμο Λιανίδη που έχουν καταγραφεί στο Αρχείο του Πόντου της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.

 Αμέσως μετά, αρκετοί συμμετέχοντες στην ταφική μυσταγωγία συγκεντρώθηκαν στο καφενείο του χωριού για να συμφάγουν, όπως τα καλά παλιά χρόνια της φτώχιας, μα τόσα συντροφικά… Τα τραπέζια μαζεύτηκαν σε μια άκρη για να υπάρχει χώρος για τους «χορόντας». Ο λυράρης ξεκίνησε με πένθιμα αλλά  και χαρούμενα τραγούδια της Πατρίδας ,γιατί τι άλλο είναι η ζωή παρά μια εναλλαγή χαράς και λύπης και οι Πόντιοι αυτό το έχουν βιώσει σε υπερθετικό βαθμό μάλιστα….

Όταν βέβαια ακούστηκε το «αετέντς επαραπέτανεν…», του ύμνου της ποντιακής λεβεντιάς, ο περιηγητής πρόσεξε με την άκρη του ματιού του ότι δεν καθόταν κανείς στο τραπέζι…. Όλοι όρθιοι και χόρευαν μυσταγωγικά, βουβά, σαν ένα σώμα, όπως ο αρχαίος χορός. Όλοι ήταν κοινωνοί του ίδιου Μυστηρίου. Εκείνη την στιγμή ευφραίνεται η ψυχή των κεκοιμημένων που παρακολουθούν τους γόνους τους από ψηλά …

Το βράδυ της ίδιας μέρας υπήρχε θεατρική  παράσταση στο κατάμεστο Πολιτιστικό Κέντρο.

Την επόμενη μέρα πραγματοποιήθηκε η εισήγηση  του περιηγητή με  θέμα τον Πολιτισμό του Πόντου. Λίγο πριν αναχωρήσει έκανε μια μικρή βόλτα στο πανέμορφο χωριό για να γεμίσει τα μάτια του με εικόνες. Με τα γλυπτά του Ευθύμη Καλευρά που εκτίθενται στο χωριό.

Ένα χωριό με σημαντική πολιτιστική παρουσία έως σήμερα.

Αποχώρησε από τον Καταχά με την ευχή στο μέλλον να λάβει ξανά μέρος στην μυσταγωγία των ταφικών εθίμων, έχοντας στην μνήμη του την επιτακτική εντολή της γιαγιάς του:

«Μη ανασπάλς τ’ αποθαμέντς»…

….Ήλθον, είδον και απήλθον….

Panagiotis Koulaouzidis

Αύριο σα ταφία τη Καταχά οι ζωντανοί θ ανταμούνταν με τη αποθαμένς με ψαλμωδίες, κεμετζέδες. Η χαρμολύπη.

_________________________________________

Βιβλιογραφία:

Ειρήνη Αρτέμη:Ο ενταφιασμός των νεκρών κατά τα Ομηρικά και τα μετέπειτα χριστιανικά χρόνια.

Λόγιος Ερμής: Τα ταφικά έθιμα στην Ελλάδα από τα αρχαία έως τα νεότερα χρόνια.

http://photodentro.edu.gr/lor/r/8521/7507: τα ταφικά έθιμα στην αρχαία Ελλάδα.

Ακολουθήστε το infognomonpolitics.gr στο Google News και μάθετε πρώτοι όλες τις ειδήσεις που αφορούν τα εθνικά θέματα, τις διεθνείς σχέσεις, την εξωτερική πολιτική, τα ελληνοτουρκικά και την εθνική άμυνα.