Ξένια Τούρκη  
Τα «στρατόπεδα» είναι σε θέση μάχη εδώ και καιρό. Οι εκλογές για την ανάδειξη του νέου ευρωπαϊκού κοινοβουλίου έχουν μετατραπεί σε μια άτυπη αντιπαράθεση μεταξύ των ακραίων κομμάτων που επιθυμούν διάλυση ή έστω αλλοίωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των δημοκρατικών, που την υπερασπίζονται και θέλουν να την προστατεύσουν. Η δημοκρατία σε πολλές χώρες στην Ευρώπη πολιορκείται στενά από τον λαϊκισμό. Το αποτέλεσμα των εκλογών είναι ιδιαίτερα σημαντικό, εξήγησε ο Άγγελος Χρυσόγελος ερευνητής στο Weatherhead Center του πανεπιστημίου Χάρβαρντ σε συνέντευξή του στον “Φιλελεύθερο”, τονίζοντας πως αν και εκτιμά πως οι ακροδεξιοί ευρωβουλευτές δεν θα είναι σε θέση να επηρεάζουν τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, εντούτοις η άνοδος τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο προκαλεί έντονο προβληματισμό. 
Τα σημάδια είναι ανησυχητικά και με τον λαϊκισμό να κερδίζει συνεχώς έδαφος, τα περιθώρια αντίδρασης είναι λίγα. Ο Έλληνας ειδικός υποδεικνύει πως το να προσπαθήσουμε να αναλύσουμε την άνοδο του λαϊκισμού δεν είναι εύκολη υπόθεση.
Είναι πολύ πιθανόν όμως πως τα αυξημένα ποσοστά που καταγράφουν στις εθνικές εκλογές και που θεωρείται βέβαιο πως θα επαναλάβουν και στις ευρωεκλογές αντανακλούν την ευρεία έλλειψη εμπιστοσύνης και τη δυσαρέσκεια που υπάρχει ανάμεσα στους Ευρωπαίους πολίτες απέναντι στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η αντιμετώπιση του φαινομένου απαιτεί συντονισμένες προσπάθειες και δράσεις. Ο Άγγελος Χρυσόγελος εστιάζει και στις ευθύνες που φέρουν τα μετριοπαθή κόμματα, τα οποία ενήργησαν εντελώς καιροσκοπικά, αφού όπως τονίζει στις μεγάλες κρίσεις του ευρώ και του προσφυγικού, προτίμησαν να πολώσουν ενάντια στους επικίνδυνους λαϊκιστές αντί να προσφέρουν διακριτές ιδεολογικές επιλογές στους ψηφοφόρους τους. Έτσι οι παραδοσιακές δυνάμεις λαβωμένες και ανίκανες να αντιδράσουν άνοιξαν διάπλατα τις πόρτες στην Ακροδεξιά.

-Θα είναι οι ευρωεκλογές μια μάχη αντιπαράθεσης ανάμεσα στα ακροδεξιά, λαϊκίστικα κόμματα και τα παραδοσιακά, δημοκρατικά;
Σε μεγάλο βαθμό ναι, κυρίως γιατί αυτή είναι η δυναμική στην οποία τα περισσότερα ευρωπαϊκά ΜΜΕ έχουν αποφασίσει να επικεντρώσουν. Το παράδοξο βέβαια είναι ότι με βάση τις περισσότερες εκτιμήσεις η συνολική δύναμη της ακροδεξιάς στο νέο ευρωκοινοβούλιο δύσκολα θα ξεπερνάει το ένα τρίτο των εδρών, και αυτό χωρίς να λάβουμε υπόψη ότι κατά πάσα πιθανότητα αυτές οι έδρες θα διαμοιραστούν μεταξύ δύο, ίσως και τριών, πολιτικών ομάδων. Πρακτικά δηλαδή οι ακροδεξιοί πολύ δύσκολα θα επηρεάσουν τις εξελίξεις στην ΕΕ με βάση το εκλογικό αποτέλεσμα.
Αυτό που αξίζει κάποιος να παρακολουθήσει περισσότερο είναι τα αποτελέσματα σε κάποιες σημαντικές ευρωπαϊκές χώρες. Ένα σημαντικό τεστ για παράδειγμα είναι αν στη Γαλλία θα έρθει πρώτο το κόμμα του προέδρου Εμανουέλ Μακρόν ή ο Εθνικός Συναγερμός της Μαρίν Λεπέν. Όποιος κερδίσει θα αποτελεί μια σημαντική συμβολική επιτυχία του στρατοπέδου των φιλοευρωπαϊστών ή των λαϊκιστών. Παρομοίως, θα είναι σημαντικό να δούμε πόσο μεγάλο θα είναι το εύρος της νίκης του Ματέο Σαλβίνι στην Ιταλία. Επομένως η διαμάχη λαϊκιστών-φιλοευρωπαίων έχει νόημα περισσότερο σε εθνικό επίπεδο και για τις πολιτικές εξελίξεις που οι ευρωεκλογές θα δρομολογήσουν εκεί, παρά για την τελική έκβαση της σύνθεσης του νέου ευρωκοινοβουλίου.
-Πού οφείλεται η άνοδος του λαϊκισμού και της Ακροδεξιάς σε πολλές χώρες της ΕΕ;
-Αυτό είναι ένα πολύ περίπλοκο ερώτημα που και πάλι εξαρτάται από τις κατά τόπους συνθήκες σε διάφορες χώρες της ΕΕ. Στον ευρωπαϊκό νότο για παράδειγμα η άνοδος του λαϊκισμού τα τελευταία 10 χρόνια αντανακλά κυρίως την αντίδραση στην οικονομική κρίση και τη λιτότητα. Σε πλούσιες χώρες του βορρά και της δυτικής Ευρώπης το βασικό ζήτημα που θρέφει τους λαϊκιστές είναι η μετανάστευση και η αντίδραση στην πολυπολιτισμικότητα. Στις μετακομμουνιστικές χώρες της Ανατολής Ευρώπως ο λαϊκισμός σχετίζεται με τα πολιτικά ελλείμματα και την οικονομική ανισότητα που άφησε πίσω της η μετάβαση στο νέο σύστημα το 1989-91. Και συνολικά μπορούμε να πούμε ότι η ΕΕ ως πολιτικό σύστημα εντείνει αισθήματα αντιπροσωπευτικής καχεξίας και της αίσθησης ενός κενού μεταξύ ελίτ και πολιτών.
-Το δίπολο ακροδεξιών εναντίων δημοκρατικών κομμάτων είναι πραγματικό ή έχει αναπαραχθεί εξυπηρετώντας σκοπιμότητες;
-Είναι πραγματικό, αν και αξίζει να επισημανθεί ότι ρόλο στην ανάδειξη των λαϊκιστών έχουν παίξει και τα μετριοπαθή κόμματα. Καταρχάς, ευθύνονται για το γεγονός ότι τις τελευταίες τρεις δεκαετίες τουλάχιστον έχουν μειώσει εξαιρετικά την ιδεολογική απόσταση μεταξύ τους, σε βαθμό που οι διαφορές τους να είναι πια απειροελάχιστες. Σε αυτό το ιδεολογικό κενό βρήκαν χώρο να αναδειχθούν οι λαϊκιστές, καλύπτοντας από τα δεξιά τις ανησυχίες πολλών ψηφοφόρων για τη μετανάστευση και από τα αριστερά τη δυσφορία για την οπισθοχώρηση του παραδοσιακού κράτους πρόνοιας.
Σε δεύτερη φάση τα μετριοπαθή κόμματα ευθύνονται γιατί, με τις μεγάλες κρίσεις του ευρώ και του προσφυγικού, προτίμησαν να πολώσουν ενάντια στους «επικίνδυνους λαϊκιστές» αντί να προσφέρουν διακριτές ιδεολογικές επιλογές στους ψηφοφόρους τους. Οι Ευρωπαίοι σοσιαλιστές συμβιβάστηκαν με την οικονομική λιτότητα ως απάντηση στην κρίση του ευρώ, ενώ οι κεντροδεξιοί σύρθηκαν πίσω από τις φιλελεύθερες πολιτικές της Άνγκελα Μέρκελ στο προσφυγικό. Μπροστά σε αυτές τις αντιφάσεις, τα μετριοπαθή κόμματα προτίμησαν να αναδείξουν τους λαϊκιστές σε ισότιμο συνομιλητή προκειμένου να φανούν τα ίδια εγγυητές της σταθερότητας. Αυτή η στρατηγική έχει βρει τον απόλυτο εκφραστή της στο πρόσωπο του Εμανουέλ Μακρόν, ο οποίος συνειδητά αυτοπαρουσιάζεται ως το αντίπαλο δέος της Μαρίν Λεπέν ενώ στην πορεία έχει διαλύσει τη γαλλική κεντροαριστερά και περιθωριοποιήσει την κεντροδεξιά. Υπάρχει όμως και ρίσκο, γιατί αν αναδεικνύεις τους λαϊκιστές στον έναν εκ των δυο πόλων ενός πολιτικού συστήματος, τότε αυξάνεις τον κίνδυνο κάποτε να κερδίσουν και αυτοί. Η περίπτωση της Ιταλίας σήμερα είναι χαρακτηριστική.
-Μπορεί η ΕΕ να αντιμετωπίσει την άνοδο του λαϊκισμού;
-Η ερώτηση προϋποθέτει μια οπτική του λαϊκισμού ως κάτι το εξωγενές προς την ΕΕ και ως ένα στοιχείο «ανωμαλίας» που πρέπει να «θεραπευτεί». Όμως μέσα σε ένα πολύπλοκο σύστημα πολυεπίπεδης και υπερεθνικής διακυβέρνησης, ο λαϊκισμός είναι μια λογική – ίσως και αναγκαία – διέξοδος πολιτικής δυσφορίας για το μέρος αυτό των ευρωπαϊκών κοινωνιών που νιώθει αποκομμένο από τα κατά τόπους εθνικά αντιπροσωπευτικά συστήματα. Ο λαϊκισμός μπορεί να θεωρηθεί ακόμα και μέθοδος για τις πολιτικές ελίτ για να διαπραγματεύονται τις συνεχείς αντιφάσεις μεταξύ λαϊκών αιτημάτων και ευρωπαϊκών δεσμεύσεων.
Ο λαϊκισμός στην Ελλάδα,για παράδειγμα, τελικά αποδείχτηκε το πιο κατάλληλο εργαλείο για την ποδηγέτηση της αντίδρασης στην λιτότητα. Στην Ιταλία είδαμε επίσης ότι, παρά τις διακηρύξεις, η λαϊκιστική κυβέρνηση της Λέγκα και των Πέντε Αστεριών τελικά έφτασε σε συμβιβασμό με την ΕΕ για το ζήτημα των ελλειμμάτων του προϋπολογισμού και παρέπεμψε την ανατροπή της λιτότητας για το μέλλον. Σε τελική ανάλυση ο λαϊκισμός δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένας εναλλακτικός τρόπος σύνδεσης μεταξύ των μαζών και του πολιτικού συστήματος με δεδομένους τους πλείστους όσους περιορισμούς που θέτει η ΕΕ στην εθνική κυριαρχία Είναι πια αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας στην οποία ζούμε όσο και η ίδια η ΕΕ.

-Ποιες θεωρείτε πως είναι οι δυναμικές ανάμεσα στις πολιτικές ομάδες που θα δημιουργηθούν στο νέο ευρωκοινοβούλιο;
-Αυτό το ερώτημα επιδέχεται δύο διαφορετικών απαντήσεων, καθώς οι ομάδες του ευρωκοινοβουλίου θα επιτελέσουν δύο διαφορετικές λειτουργίες μετά την εκλογή τους. Σε πρώτη φάση θα κληθούν να εκλέξουν τον πρόεδρο της επόμενης Ευρωπαϊκής Επιτροπής – το «εκλέξουν» χρησιμοποιείται εδώ καταχρηστικά αφού στην πραγματικότητα το κοινοβούλιο τυπικά υποδεικνύει έναν υποψήφιο και οι αρχηγοί των κρατών και κυβερνήσεων κάνουν την τελική επιλογή.
Σε όποια περίπτωση, σε αυτή την αρχική φάση το Ευρωκοινοβούλιο θα θυμίσει λίγο τον ανταγωνισμό που συναντούμε στα εθνικά κοινοβούλια, με τις κυριότερες πολιτικές ομάδες –κυρίως το Ευρωπαϊκό Λαϊκό Κόμμα και τους Ευρωπαίους Σοσιαλιστές– να στηρίζουν τους υποψηφίους τους για την προεδρία της Επιτροπής και τις μικρότερες ομάδες να αναγκάζονται τελικά να επιλέξουν κάποιον μεταξύ τους στην βάση κυρίως της ιδεολογικής απόστασης στον άξονα δεξιά-αριστερά.
Μόλις αυτή η περίοδος πολιτικού ανταγωνισμού για τις κυριότερες θέσεις της ΕΕ ολοκληρωθεί, το κοινοβούλιο θα περάσει στο νομοθετικό του έργο το οποίο καθορίζεται από έναν ντε φάκτο μεγάλο συνασπισμό κεντροδεξιάς και σοσιαλιστών. Η συνεργασία αυτών των δύο ομάδων καθορίζει συνήθως το περιεχόμενο των συμβιβασμών που απαιτούνται για την υιοθέτηση κανονισμών, διατάξεων, ψηφισμάτων κ.λπ. από το κοινοβούλιο. Για αυτό και θα είναι σημαντικό αν αυτές οι δύο ομάδες χάσουν την από κοινού πλειοψηφία τους στο επόμενο Ευρωκοινοβούλιο, όπως οι περισσότερες εκτιμήσεις δείχνουν. Σε αυτήν την περίπτωση αναβαθμίζεται ο ρόλος των φιλελευθέρων ως η τρίτη μεγαλύτερη ομάδα και μέρος ενός υπερ-μεγάλου συνασπισμού, ιδιαίτερα αν σε αυτούς προστεθούν και οι ευρωβουλευτές του κινήματος του Εμανουέλ Μακρόν.
-Οι πολίτες, πιστεύετε, θα προσέλθουν στις κάλπες έχοντας κατά νου ευρωπαϊκά θέματα ή θα ψηφίσουν με τοπικά κριτήρια;
Τόσο η πολιτική εμπειρία όσο και η επιστημονική έρευνα συμφωνούν ότι οι ευρωεκλογές είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό ένα άθροισμα 28 εθνικών αναμετρήσεων. Οι πολίτες ψηφίζουν εθνικά κόμματα με βάση εθνικά κριτήρια. Οι μεγάλες πολιτικές ομάδες προσπαθούν να αλλάξουν αυτή την κατάσταση συνδέοντας τις εκλογές με την εκλογή του προέδρου της Επιτροπής. Είναι βέβαια πολύ αμφίβολο αν ο μέσος Κύπριος ψηφοφόρος θα αποφασίσει να ψηφίσει π.χ. ΔΗΣΥ επειδή ο υποψήφιος του ΕΛΚ Μάνφρεντ Βέμπερ τον πείθει περισσότερο από τον υποψήφιο των Σοσιαλιστών Φρανκ Τίμμερμανς, αυτά είναι ονόματα που η συντριπτική πλειοψηφία των Ευρωπαίων ψηφοφόρων δεν έχει καν ακούσει.
Παρόλα αυτά υπάρχει ένας παράγοντας εξευρωπαϊσμού, και αυτός είναι το ολοένα πιο έντονο φαινόμενο πολιτικοί να χρησιμοποιούν την Ευρώπη ως μέσο προβολής των θέσεών τους και άντλησης κύρους και ισχύος μέσα στην χώρα τους. Ο Σαλβίνι στην Ιταλία, ο Όρμπαν στην Ουγγαρία και ο Μακρόν στην Γαλλία είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα πολιτικών που κινούνται με ευχέρεια μεταξύ της εθνικής και της ευρωπαϊκής πολιτικής σκηνής, είτε χρησιμοποιώντας την Ευρώπη ως τον «μεγάλο αντίπαλο» για να κινητοποιήσουν ψηφοφόρους (όπως κάνουν ο Όρμπαν και ο Σαλβίνι), είτε προσπαθώντας να ανυψώσουν το κύρος τους στο εσωτερικό των χωρών τους αναλαμβάνοντας πολιτικές πρωτοβουλίες σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, όπως κάνει ο Εμανουέλ Μακρόν. Έτσι, οι επιμέρους εθνικοί κομματικοί ανταγωνισμοί αποκτούν και μια πιο ευρωπαϊκή χροιά, αν και ο στόχος αυτών των πολιτικών παραμένει η εξουσία στις χώρες τους και η Ευρώπη είναι απλά ένα εργαλείο προς επίτευξη αυτού του σκοπού.
Mεγάλες οι προκλήσεις και τα προβλήματα
-Ποιες είναι οι μεγάλες προκλήσεις, τα προβλήματα, που θα πρέπει να αντιμετωπίσει η Ευρωπαϊκή Ένωση μετά τις εκλογές;
-Η Ευρωπαϊκή Ένωση φαίνεται να δίνει ολοένα και περισσότερο έμφαση σε ζητήματα διεθνούς και συστημικής εμβέλειας, κυρίως γιατί οι Ευρωπαίοι πολίτες εμφανίζονται πιο θετικοί για τη δράση της όταν αυτή προωθεί τα συμφέροντα της Ευρώπης σε ένα ολοένα και πιο αβέβαιο παγκοσμιοποιημένο σύστημα από ό,τι όταν αυτή αφορά ζητήματα εσωτερικής διακυβέρνησης που συχνά προσκρούουν στην εθνική ανεξαρτησία των κρατών-μελών. Μπορούμε λοιπόν να αναμένουμε μια σχετική στασιμότητα στα μεγάλα ζητήματα εσωτερικής διακυβέρνησης –π.χ. περαιτέρω εμβάθυνση της Ευρωζώνης– και αντίθετα μια αυξημένη δραστηριότητα σε ζητήματα εξωτερικού ενδιαφέροντος: Διαχείριση της δύσκολης σχέσης με τον Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ σε ζητήματα ασφάλειας και εμπορίου, διαχείριση των ολοένα μεγαλύτερων προκλήσεων σε ζητήματα διαδικτύου, τεχνολογίας και προσωπικών δεδομένων και της σχέσης με τις νέες εταιρείες-κολοσσούς σε αυτόν τον τομέα και, φυσικά, οι σχέσεις με την Κίνα. Το στοίχημα για την ΕΕ θα είναι αν η επιτυχής διαχείριση των μεγάλων προβλημάτων στο εξωτερικό θα μπορέσει να εξισορροπήσει την έλλειψη πολιτικής βούλησης για περισσότερη ολοκλήρωση στο εσωτερικό.
-Ποια είναι τα βήματα που πρέπει να κάνει η ΕΕ ώστε να επανασυνδεθεί με τους πολίτες της;
-Η ΕΕ βρίσκεται ως πολιτικό σύστημα σε μια άβολη ενδιάμεση κατάσταση. Είναι ένα σύστημα που περιορίζει ασφυκτικά τι μπορεί να κάνει ένα κράτος-μέλος από μόνο του (βλ. για παράδειγμα τους περιορισμούς μακροοικονομικής πολιτικής). Αλλά από την άλλη δεν έχει μεταβληθεί σε ένα υπερεθνικό πολιτικό σύστημα προς το οποίο οι Ευρωπαίοι πολίτες θα μπορούσαν να στραφούν για να διατυπώσουν αιτήματα και να ασκήσουν λειτουργίες αντιπροσώπευσης και λογοδοσίας όπως έχουν συνηθίσει να κάνουν στα εθνικά πολιτικά τους συστήματα. Θεωρητικά η ΕΕ θα έπρεπε να πάρει έναν από τους δύο δρόμους προκειμένου να γίνει ένα πιο δημοκρατικό πολιτικό σύστημα: Ή να κάνει το άλμα προς ένα πλήρως υπερεθνικό σύστημα –ένα «ευρωκράτος»– ή να αρχίσει να επιστρέφει πολιτικές και οικονομικές εξουσίες στα εθνικά κράτη. Καμία από τις δυο αυτές επιλογές όμως δεν είναι ρεαλιστικές, για διαφορετικούς λόγους η κάθε μια, οπότε η σημερινή επισφαλής ισορροπία μεταξύ ολοκλήρωσης και λαϊκισμού θα συνεχίσει να χαρακτηρίζει την ΕΕ στο ορατό μέλλον.
Περίπλοκη η κατάσταση με τη Βρετανία
-Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις από την ενδεχόμενη συμμετοχή της Βρετανίας στις ερχόμενες ευρωεκλογές; Θεωρείτε πως η εξέλιξη αυτή μπορεί να σηματοδοτήσει αλλαγές στην ήδη προβληματική πορεία εξόδου της χώρας από την ΕΕ;
-Θα είναι πραγματικά παράδοξο αν μια χώρα στον προθάλαμο της εξόδου όπως η Βρετανία εκλέξει ευρωβουλευτές, ιδιαίτερα καθώς θα έχει τη δυνατότητα να επηρεάσει σημαντικά τις ισορροπίες στο νέο κοινοβούλιο. Ακόμα και αν το Λονδίνο φύγει από την ΕΕ στις 31 Οκτωβρίου, θα είναι κανονικό κράτος-μέλος και οι ευρωβουλευτές της θα έχουν πλήρη δικαιώματα κατά την κρίσιμη περίοδο εκλογής από το κοινοβούλιο του προέδρου και των μελών της νέας Κομισιόν.
Η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο δύσκολη αν αναλογιστούμε ότι κατά πάσα πιθανότητα η Βρετανία θα στείλει στο κοινοβούλιο δυσανάλογο αριθμό ευρωσκεπτικιστών ευρωβουλευτών, Συντηρητικών αλλά και από κάποια από τα κόμματα υπέρ της εξόδου από την ΕΕ όπως το Brexit Party του Νάιτζελ Φαράτζ. Έστω και για λίγους αλλά κρίσιμους μήνες, επομένως η σύνθεση του νέου κοινοβουλίου θα είναι ακόμα πιο ευνοϊκή για τους ευρωσκεπτικιστές από όσο αναμένεται, οι ισορροπίες μεταξύ των μεγάλων πολιτικών ομάδων θα αλλάξουν, π.χ. οι Σοσιαλιστές θα υποδεχτούν πολλούς Εργατικούς ευρωβουλευτές, ενώ αντίθετα το ΕΛΚ δεν θα κερδίσει κανέναν αφού δεν έχει συνεργαζόμενο κόμμα στη Βρετανία και η διαδικασία λήψης αποφάσεων θα επιβαρυνθεί.