Η  δημοκρατία της ισοπολιτείας, της ισηγορίας, της ισονομίας

της Πολυβίας Παραρά

Στην αρχαία Αθήνα όπου γεννήθηκε η δημοκρατία δεν χρησιμοποιούνταν επίθετα να την ορίσουν. Η δημοκρατία από μόνη της ήταν μια πλήρης και σαφής έννοια που δε χρειαζόταν επίθετα για να προσδιοριστεί: ήταν «το κράτος του Δήμου»· μια κοινωνία που κυβερνιέται από το σώμα των πολιτών της που έχουν ψήφο, τους ενήλικους άρρενες Αθηναίους τότε, αποτελώντας οι πολίτες πολιτικό θεσμό διακυβέρνησης.  Επίσης, η ψήφος στην αθηναϊκή δημοκρατία είχε περιεχόμενο διαφορετικό από την ψήφο των σύγχρονων πολιτειών: ήταν μία ψήφος που κυβερνούσε, νομοθετούσε και δίκαζε χωρίς αντιπροσώπευση. 

Η  δημοκρατία αυτή θεμελιωνόταν  σε τρεις πυλώνες, αυτούς της ισοπολιτείας, της ισηγορίας, της ισονομίας. Στην αθηναϊκή δημοκρατία   η «ισοπολιτεία» υποστασιοποιεί  το γεγονός ότι ο κάθε πολίτης ανεξαιρέτως εκλέγεται σε πολιτικούς  θεσμούς της πόλης χωρίς καν να το ζητήσει· μπορεί να εκλεγεί με κλήρο να υπηρετήσει στην Βουλή και σε όποια άλλα αξιώματα τού αναθέσει η πόλη, προσέρχεται ως δικαστής στα δικαστήρια, μπορεί να εκλεγεί με ονομαστική ψήφο ως ένας από τους δέκα στρατηγούς και αποτελεί μέλος του κυρίαρχου πολιτική θεσμού της δημοκρατίας : της εκκλησίας του δήμου. Αυτός ο βασικός πυλώνας της δημοκρατίας,  η « ισοπολιτεία», που είναι και η πεμπτουσία της έννοιας δημοκρατία, δεν υπήρξε ποτέ στον δυτικό κόσμο,  παρά μόνο στον αρχαίο ελληνικό κόσμο.  Και το αναφέρω αυτό, γιατί οι άλλοι δύο πυλώνες της «ισονομίας» και «της ισηγορίας», υφίστανται θεωρητικά στις  φιλελεύθερες δυτικές  κοινοβουλευτικές πολιτείες της νεωτερικότητας με την μορφή ατομικών δικαιωμάτων, ενώ στην πράξη όσοι διαθέτουν  κοινωνική δύναμη πλεονεκτούν στους δύο αυτούς πυλώνες. 

Η 15η Σεπτεμβρίου έχει οριστεί ως διεθνής ημέρα της Δημοκρατίας αλλά τα διάφορα επίθετα που συνοδεύουν σήμερα διεθνώς την έννοια «δημοκρατία» έχουν μετατρέψει ατυχώς αυτήν την πολύ συγκεκριμένη έννοια, σε έναν πλαστελινοποιημένο όρο που δεν αντιστοιχεί στο αρχετυπικό περιεχόμενο του όρου δημοκρατία, όπως αυτός γεννήθηκε και ορίστηκε στον ελληνικό κόσμο. Σήμερα πολλές ετερόκλητες πολιτειακά χώρες χρησιμοποιούν τον όρο δημοκρατία στο συνταγματικό τους όνομα αναζητώντας λαϊκή αποδοχή και νομιμοποίηση. Το αποτέλεσμα είναι τα διάφορα επίθετα που προηγούνται της έννοιας δημοκρατία να συσκοτίζουν αυτήν την έννοια ή και να την αναιρούν, και αυτό θα επιχειρήσω να εξηγήσω. 

Θα ξεκινήσω το επιχείρημα μου με ένα απτό και κατανοητό παράδειγμα πολιτειακής γεωγραφίας, ώστε  να αποδείξω την διαφοροποιημένη ή  καταχρηστική χρήση του όρου  «δημοκρατία» στον σύχρονο κόσμο. Η χρήση αυτή έχει ως αποτέλεσμα  να εγκλωβίζονται αντιληπτικά οι  πολίτες σε ένα πολιτειακό περιβάλλον που έχει βαπτιστεί δημοκρατία, χωρίς να διαθέτει αντίστοιχα  την θέσμιση του πολιτεύματος  που αντιστοιχεί στο αρχετυπικό περιεχόμενο του όρου δημοκρατία, όπως περιγράφηκε στην πρώτη παράγραφο, όπως προκύψει από τις ιστορικές πηγές για την αθηναϊκή δημοκρατία, μία αυτοκυβερνούμενη πολιτεία.

Παρατηρούμε σήμερα ότι η χρήση του όρου δημοκρατία καλύπτει ένα φάσμα πολιτειών που εκτείνονται από τον φιλελευθερισμό μέχρι το αυταρχικό φαινόμενο. Επίσης, διαπιστώνουμε ότι υπάρχουν χώρες που δεν αποκαλούνται συνταγματικά δημοκρατίες, αλλά ο κόσμος τις αντιλαμβάνεται ως δημοκρατίες. Επίσης, συμπεραίνουμε το παράδοξο ότι αυτές οι τελευταίες, δηλαδή αυτές  που δεν αποκαλούνται δημοκρατίες είναι σχεδόν ταυτόσημες με χώρες που αποκαλούνται δημοκρατίες ως πολιτεύματα και πολύ πιο φιλελεύθερες από κάποιες που αποκαλούνται δημοκρατίες, ενώ  στην ουσία είναι πολιτεύματα ολοκληρωτικά. 

Σταχυολογώ κάποιες χώρες που αποκαλούνται δημοκρατίες με επιθετικούς προσδιορισμούς, ώστε να γίνει εμφανής η πλαστελινοποίηση του όρου διεθνώς: Ελληνική Δημοκρατία ( Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία), Ρωσία (Ομοσπονδιακή Ημιπροεδρική Δημοκρατία),  Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας (Μονοκομματική Δημοκρατία), Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (Ομοσπονδιακή Προεδρική  Δημοκρατία),   Γαλλική Δημοκρατία ( Ημιπροεδρική Δημοκρατία), Λαοκρατική Δημοκρατία της Κορέας (Μονοκομματική Προεδρική Δημοκρατία), Τουρκική Δημοκρατία ( Προεδρική Δημοκρατία), Αραβική Δημοκρατία της Αιγύπτου (Ημιπροεδρική Δημοκρατία), Καναδάς (Ομοσπονδιακή Βασιλευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία), Βασίλειο της Δανίας ( Βασιλευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία), Ελβετία ( Ομοσπονδιακή Κοινοβουλευτική Άμεση Δημοκρατία) Δημοκρατία της Ινδίας (Ομοσπονδιακή Προεδρευομένη Κοινοβουλευτική Δημοκρατία). Επίσης, αναφέρω ενδεικτικά χώρες όπως το Ηνωμένο Βασίλειο (Συνταγματική Κοινοβουλευτική Μοναρχία) και το Λουξεμβούργο (Συνταγματικό Δουκάτο) που δεν αυτοαποκαλούνται δημοκρατίες έχουν όμως κοινό παρανομαστή φιλελευθερισμού και δημοκρατικότητας όπως πολλές από τις παραπάνω  χώρες του δυτικού κόσμου. Σχετικά με τις αυταρχικές χώρες που κι αυτές αποκαλούνται « δημοκρατίες», ενώ αποτελούν ολοκληρωτικά καθεστώτα, αποτελεί ύβρη η χρήση αυτού του όρου, αφού πρόκειται για  πολιτεύματα που καταχρώνται τον όρο δημοκρατία, αποστερώντας τις ατομικές ελευθερίες από τους πολίτες τους, καταπιέζοντάς τους, επιβάλλοντας λογοκρισία, φυλακίζοντας, βασανίζοντας, εκτελώντας ή εξαφανίζοντας τους πολίτες τους. 

Έχοντας αναπαραστήσει στον διεθνή γεωγραφικό χάρτη την πλαστελινοποίηση της χρήσης του όρου δημοκρατία, ας προχωρήσουμε και στην εξέταση των επιθέτων που συχνά συνοδεύουν την λέξη αυτή, όπως «άμεση», «έμμεση», «μη φιλελεύθερη», «φιλελεύθερη», «συμμετοχική », «διαβουλευτική » δημοκρατία. Όλα αυτά τα επίθετα που χρησιμοποιούνται στην νεωτερικότητα ως περιγραφή του όρου  δημοκρατία είναι αντιφάσεις ή πλεονασμοί.  Καταρχάς, όπως γεννήθηκε στον ιστορικό χρόνο τον 5ο αιώνα π.Χ. η έννοια δημοκρατία είναι μία πλήρης έννοια καθεαυτή που δεν επιδέχεται επιθέτων για να οριστεί, είναι δηλαδή η πολιτεία του κράτους του δήμου: το δήμιον το πτόλιν κρατύνει, θα μας πει ο Αισχύλος, δηλαδή μία αυτοκυβερνούμενη πολιτεία από το σώμα των πολιτών της συγκροτημένο σε πολιτικό θεσμό που ασκεί ο ίδιος την πολιτική. Εάν είναι «μη φιλελεύθερη δημοκρατία», τότε δεν είναι δημοκρατία, γιατί η έννοια “δημοκρατία” εμπεριέχει την έννοια της σύνολης ελευθερίας για τους πολίτες ( πολιτικής, κοινωνικής, ατομικής) άρα και του φιλελευθερισμού, δηλαδή της αναγνώρισης και του σεβασμού της ατομικής ελευθερίας. Συνακόλουθα και η  «φιλελεύθερη δημοκρατία» είναι πλεονασμός, αφού σε μία δημοκρατία, αυτοί που ορίζονται από αυτήν ως πολίτες , απολαμβάνουν και ατομική ελευθερία. Επίσης, για μία δημοκρατία το επίθετο  « άμεση» είναι περιττό, γιατί η δημοκρατία εξορισμού  εμπεριέχει την άμεση διακυβέρνηση, όντας μία αυτοκυβερνούμενη πολιτεία.  Το ίδιο και η « συμμετοχική δημοκρατία» ή η « διαβουλευτική δημοκρατία: η λέξη “δημοκρατία”  προϋποθέτει την συμμετοχή του σώματος των πολιτών και την διαβούλευση με πράξη και ομιλία, αλλιώς δεν υφίσταται. Τέλος, το επίθετο «έμμεση», δηλαδή ότι δεν κυβερνιέται από τον δήμο, αλλά από ένα κοινοβουλευτικό σώμα που αντλεί νομιμοποίηση από  την ψήφο των πολιτών χωρίς οι πολίτες να εντέλλουν το περιεχόμενο της πολιτικής, αυτό είναι φιλελεύθερος κοινοβουλευτισμός που μπορεί να προεδρεύεται ή να μοναρχεύεται, και αποκαλείται ρεπούμπλικα στα αγγλικά συνδυάζοντας μοναρχικά, ολιγαρχικά και δημοκρατικά στοιχεία…

Άρα συνάγεται ότι με βάση το αρχετυπικό περιεχόμενο του όρου δημοκρατία, όπως αυτό εμφανίστηκε στον ιστορικό χρόνο γέννησης της, οι σύγχρονες δυτικές κοινωνίες με επικεφαλής έναν πρόεδρο, ή έναν  πρωθυπουργό, ή έναν  βασιλιά, ή συνδυασμούς αυτών είναι φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές πολιτείες (ρεπούμπλικες), που αναγνωρίζουν ατομικές ελευθερίες και δικαιώματα, και κυβερνιούνται από εκλεγμένους αντιπροσώπους επαγγελματίες πολιτικούς, ενώ το σώμα των πολιτών δεν δραστηριοποιείται στην σφαίρα της παραγωγής πολιτικής αλλά  βρίσκεται και παραμένει στην ιδιωτεία. 

Με βάση τα παραπάνω, είναι ενδιαφέρον να εξετασθεί μια νέα ταξινομία των πολιτευμάτων με βάση το παράδειγμα της δημοκρατίας όπως γεννήθηκε, εννοιολογήθηκε, και εξελίχθηκε στον ελληνικό κόσμο. Την νέα αυτή  επιστημολογία εισηγείται ο πρώην πρύτανης του Παντείου Πανεπιστημίου Πολιτικών και Κοινωνικών Επιστημών, καθηγητής Γεώργιος Κοντογιώργης, και την ονομάζει « κοσμοσυστημική γνωσιολογία». Με βάση αυτήν την επιστημολογία τα φιλελεύθερα κοινοβουλευτικά πολιτεύματα της νεωτερικότητας κατατάσσονται σε πολιτεύματα  που προσομοιάζουν  στην  «φιλελεύθερη εκλόγιμη μοναρχία» διανύοντας ένα εξελικτικό στάδιο προς την «αντιπροσώπευση», πολίτευμα που το περιεχόμενο της πολιτικής το εντέλει  σε εκλεγμένους αντιπροσώπους το σώμα των πολιτών συγκροτημένο σε πολιτικό θεσμό που ελέγχει και ανακαλεί τους αντιπροσώπους,  και το οποίο ακολουθεί η « δημοκρατία»,πολίτευμα που κυβερνούν οι πολίτες χωρίς αντιπροσώπους. Άρα σύμφωνα με την κοσμοσυστημική γνωσιολογία,  η δημοκρατία είναι ένας στόχος που δίνει ορίζοντα αισιοδοξίας στην ανθρωπότητα για πιο αντιπροσωπευτικές και πιο δημοκρατικές πολιτείες στοχεύοντας στην αυτονομία. 

Πώς θα μπορούσε σταδιακά να προχωρήσει το πολιτικό γίγνεσθαι του δυτικού κόσμου προς πιο συμμετοχικές πολιτείες; Θα αντλήσω ένα παράδειγμα από το βιβλίου του Δανού  ελληνιστή Mogens Herman Hansen, The Tradition of Ancient Greek Democracy and Its Importance for Modern Democracy, Copenhagen, 2005. Ο ελληνιστής συγγραφέας εισηγείται  οι φιλελεύθερες  κοινοβουλευτικές πολιτείες, όπως η πατρίδα του η Δανία,  να έδιναν θεσμικό ρόλο στο σώμα των πολιτών με ψήφο, θεσμίζοντας μια δεύτερη Βουλή, που θα είναι κληρωτή μεταξύ των πολιτών. Προτείνεται η δημιουργία ενός γνωμοδοτικού πολιτικού θεσμού με εκλογή πολιτών με κλήρο, που θα διαβουλεύεται για όλα τα πολιτικά θέματα ανά επιτροπές  και θα γνωμοδοτεί στο κοινοβούλιο. Μία τέτοια κατεύθυνση  θα οδηγούσε σε ένα κοινοβουλευτισμό πιο αντιπροσωπευτικό και θα έδινε πολιτικό βήμα στους πολίτες. Μια τέτοια μετάθεση των πολιτών από την ιδιωτεία στην δημόσια σφαίρα παραγωγής της πολιτικής, θα ασκούσε έλεγχο στους επαγγελματίες πολιτικούς, θα ανέστρεφε την όλο και  αυξανόμενη απάθεια των πολιτών για την πολιτική, την αμβλυμένη εάν όχι κλονισμένη εμπιστοσύνη τους στην πολιτική τάξη και τελικά την  κρίση της πολιτικής και τον κίνδυνο ανάδυσης του αυταρχικού φαινομένου. Θα ήταν ένα πρώτο βήμα εντός του υπάρχοντος πολιτικού συστήματος για συμμετοχικότερες και δημοκρατικότερες κοινωνίες. 

Συνάγουμε, λοιπόν, ότι η πλαστελινοποίηση του όρου δημοκρατία και τα  διάφορα επίθετα που περιγράφουν την  «δημοκρατία» δεν βοηθούν τους πολίτες να αξιολογήσουν την πολιτική τους θέση, αν και νιώθουν εγκλωβισμένοι σε μία κατάσταση πολιτικής αδυναμίας, ενώ εν δυνάμει μπορούν να προσφέρουν στην διαμόρφωση της πολιτικής και την βελτίωση των κοινωνίων. Η διασαφήνιση των εννοιών είναι σημαντική, ώστε να κατανοήσει ο σύγχρονος πολίτης που ζει στις δυτικές φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές πολιτείες την έννοια της πολιτικής ατομικότητας, και τότε ίσως επιδιώξει αντιπροσωπευτικότερες και ακόμα δημοκρατικότερες πολιτείες με δική του συμμετοχή στην διαμόρφωση της πολιτικής. 

*Η Πολυβία Παραρά διδάσκει στο τμήμα Κλασσικών σπουδών του πανεπιστημίου  του Μαίρυλαντ, ΗΠΑ. 

pparara@umd.edu