Μπορεί το Χάρβαρντ να πάψει να είναι αυτό που είναι; Η Ιστορία έχει μερικά χρήσιμα διδάγματα για το πώς μπορεί να καταστραφεί ένα πανεπιστήμιο.

Τα συμπυκνώνει, με αφορμή τη ρήξη του Τραμπ με το διάσημο ίδρυμα της Βοστώνης, ο Ουίλιαμ Κέρμπι (William C. Kirby)  καθηγητής στην έδρα Κινεζικών Σπουδών Chang του Χάρβαρντ.

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στη Boston Globe (1η Ιουνίου) και ακολούθως στο Harvard Magazine με τον τίτλο This is How Universities Die.

«Το 1910, όλος ο κόσμος ζήλευε τα γερμανικά πανεπιστήμια. Εκείνα ήταν το παγκόσμιο κέντρο επιστημονικής έρευνας, όχι μόνο στις φυσικές επιστήμες αλλά και στη μελέτη της ιστορίας, της πολιτικής, της φιλοσοφίας και της λογοτεχνίας. Οι σύγχρονοι επιστημονικοί κλάδοι ορίστηκαν για πρώτη φορά στη Γερμανία.

Το 1910, το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, που συμπλήρωνε τότε έναν αιώνα ζωής, ήταν το Χάρβαρντ της εποχής. Κάθε σοβαρό αμερικανικό πανεπιστήμιο, από το Τζον Χόπκινς μέχρι το Σικάγο, το Χάρβαρντ και το Μπέρκλεϊ, δημιουργήθηκε ή προσαρμόστηκε σύμφωνα με το «μοντέλο του Βερολίνου». (Γι΄αυτό άλλωστε και το μότο του Στάνφορντ είναι στα γερμανικά).

Η πρωτότυπη έρευνα εκτιμάτο περισσότερο από την απλή μετάδοση γνώσης. Το διδακτικό προσωπικό και οι φοιτητές μάθαιναν μαζί σε σεμινάρια και εργαστήρια. Οι καθηγητές είχαν την Lehrfreiheit, (την ελευθερία να διδάσκουν), ενώ οι φοιτητές απολάμβαναν την Lernfreiheit, την ελευθερία να μαθαίνουν. Αν και χρηματοδοτούνταν εξ ολοκλήρου από το κράτος, το ποιος θα δίδασκε και τι θα διδασκόταν το αποφάσιζαν τα ίδια τα πανεπιστήμια.

Αν το 1910 είχαμε κατατάξεις πανεπιστημίων όπως σήμερα, ίσως οκτώ από τα δέκα κορυφαία στον κόσμο να ήταν γερμανικά. Με μόνη την Οξφόρδη και το Κέιμπριτζ να τα συνοδεύουν σε αυτή την ελίτ λίστα.

Μέχρι και το 1932, το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου παρέμενε η πιο διάσημη τοποθεσία στον κόσμο των πανεπιστημίων. Δύο χρόνια αργότερα, το 1934, είχε καταστραφεί εκ των ένδον αλλά και εξωγενώς.

Από έθνος στοχαστών, έθνος δημίων

Η μετατροπή της Γερμανίας από έθνος «ποιητών και στοχαστών» (Dichter und Denker) σε έθνος «δικαστών και δημίων» (Richter und Henker) τής κόστισε και την πρωτοπορία στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ο αντίκτυπος του νέου εθνικοσοσιαλιστικού καθεστώτος που ανήλθε στην εξουσία τον Ιανουάριο του 1933 έγινε φανερός στις 10 Μαΐου του ίδιου έτους, όταν τα μέλη της Γερμανικής Φοιτητικής Ένωσης -μεταξύ των οποίων πολλοί φοιτητές του Πανεπιστημίου του Βερολίνου- στοίβαξαν δημόσια και έκαψαν βιβλία από δημόσιες βιβλιοθήκες στην Opernplatz, την πλατεία απέναντι από το κεντρικό κτίριο του πανεπιστημίου του Βερολίνου. Ένα πλήθος εβδομήντα χιλιάδων, ανάμεσά τους φοιτητές, καθηγητές και μέλη των SA και των SS -των ταγμάτων εφόδου του Εθνικοσοσιαλισμού- παρακολουθούσε χιλιάδες τόμους να πυρπολούνται.

Πολύ σύντομα, το ναζιστικό καθεστώς εκκαθάρισε τα πανεπιστήμια από τα μη… Άρια και από τα αντιφρονούντα μέλη. Κορυφαίοι ακαδημαϊκοί εγκατέλειψαν το Βερολίνο μαζικά σε μια ιστορική ακαδημαϊκή μετανάστευση προς τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Βρετανία και αλλού. Τα πανεπιστήμια έχασαν κάθε δυνατότητα αυτοδιοίκησης. Το Πανεπιστήμιο του Βερολίνου εγκατέλειψε τις δικές του παραδόσεις διδασκαλίας και έρευνας.

Στο κεντρικό Βερολίνο, την ναζιστική περίοδο διαδέχθηκε η ορθοδοξία του ανατολικογερμανικού κομμουνισμού και τέλος, το 1990, η απορρόφηση από την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας -με κάθε αλλαγή να συνοδεύεται από μια νέα εκκαθάριση του διδακτικού προσωπικού.

Το 2010, κατά την 200ή επέτειο του πανεπιστημίου -το οποίο τώρα ονομάζεται Πανεπιστήμιο Χούμπολτ- ο πρόεδρός του καλωσόρισε τους καλεσμένους λέγοντας: «Σήμερα κανείς, πουθενά στον κόσμο, δεν είναι διατεθειμένος να εκλάβει αυτό το πανεπιστήμιο ως πρότυπο». Πράγματι. Το Πανεπιστήμιο Χούμπολτ, που δεν είναι πλέον το κορυφαίο πανεπιστήμιο στον κόσμο, σήμερα δεν είναι καν το καλύτερο στη Γερμανία ούτε καν το καλύτερο στο Βερολίνο.

Πεκίνο. Στο πρώτο μισό του 20ού αιώνα , η Κίνα ανέπτυξε ένα αξιοσημείωτο σύνολο κολεγίων και πανεπιστημίων: ένα μικρό μεν σύστημα, που σταδιακά κατέστη ένα από τα καλύτερα και πλέον καινοτόμα στον κόσμο. Τα ιδρύματά της ήταν κινεζικά και ξένα, δημόσια και ιδιωτικά. Το σύστημα αποτελούνταν από κορυφαία κρατικά πανεπιστήμια – το Πανεπιστήμιο του Πεκίνγκ στο Πεκίνο και το Εθνικό Κεντρικό Πανεπιστήμιο (βασισμένο στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου) στο Ναντζίνγκ. Τα δε κορυφαία ιδιωτικά ιδρύματα της Κίνας είχαν συχνά διεθνείς εταίρους, ακόη και χρηματοδότηση (Ιατρικό Κολλέγιο Πεκίνου) από το Ίδρυμα Ρόκφελερ.

Το Πανεπιστήμιο Tsinghua (Τσινγκχουά) στο Πεκίνο ξεκίνησε το 1911 ως προπαρασκευαστικό σχολείο που προετοίμαζε τους φοιτητές του για σπουδές στην Αμερική. Μέχρι τη δεκαετία του 1930, ήταν το κορυφαίο ερευνητικό πανεπιστήμιο της Κίνας, αφιερωμένο στην ελεύθερη και ανοιχτή έρευνα.

Όταν οι Ιάπωνες κατέλαβαν το Πεκίνο το 1937, το Τσινγκχουά ηγήθηκε της προσπάθειας για τη μεταφορά κορυφαίων κινεζικών πανεπιστημίων στα νοτιοδυτικά της Κίνας. Μερικοί από τους πιο διάσημους και καινοτόμους αποφοίτους του Tsinghua, όπως οι βραβευμένοι με Νόμπελ φυσικοί Yang Zhenning και Li Zhendao, ολοκλήρωσαν τις σπουδές τους κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου. Ο πρόεδρος του Τσινγκχουά και επικεφαλής του Εθνικού Νοτιοδυτικού Πανεπιστημίου, Mei Yiqi, εξακολουθεί να θυμάται σήμερα την υπεράσπιση της φιλελεύθερης εκπαίδευσης, τη θεσμική αυτονομία και την ακαδημαϊκής ελευθερία, ακόμη και στις πιο σκοτεινές στιγμές του πολέμου. Γι’ αυτό τον θυμούνται ως τον «αιώνιο πρόεδρο».  Eν ολίγοις, το Τσινγκχουά επέζησε οκτώ χρόνια εξορίας και πολέμου και στάθηκε σταθερό στις ακαδημαϊκές του αξίες.

Θάνατος με σταλινική συνταγή

Αυτό στο οποίο δεν μπόρεσε να επιβιώσει ήταν η κομμουνιστική κατάκτηση της Κίνας το 1949. Οι μακροχρόνιοι δεσμοί του Τσινγκχουά με τις Ηνωμένες Πολιτείες διεκόπησαν και δεν επαναλειτούργησαν επί τρεις δεκαετίες. Τα κινεζικά πανεπιστήμια αναδιατάχθηκαν σύμφωνα με τα σταλινικά πρότυπα και γρήγορα σοβιετοποιήθηκαν. Μια νέα πανεπιστημιούπολη του Τσινγκχουά δημιουργήθηκε δίπλα στην αρχική. Το δεκατριώροφο κεντρικό κτίριό της, ένα βάναυσο σταλινικό συγκρότημα τριών κτιρίων, κυριαρχούσε πλέον στην πανεπιστημιούπολη. Το 1952 το Τσινγκχουά έγινε πολυτεχνείο για την εκπαίδευση μηχανικών σύμφωνα με τον αυστηρό κεντρικό σχεδιασμό. Οι σχολές επιστημών και ανθρωπιστικών επιστημών, η γεωργική σχολή και η νομική καταργήθηκαν και οι καθηγητές τους διασκορπίστηκαν σε άλλα ιδρύματα. Τα μέλη που δεν ήθελαν ή δεν μπορούσαν να εργαστούν υπό το νέο καθεστώς είτε διέφυγαν στο εξωτερικό είτε εκκαθαρίστηκαν στην πατρίδα τους.

Η αδιάκοπη πολιτικοποίηση των πανεπιστημίων υπό τον Μάο Τσε Τουνγκ αρχικά αποδυνάμωσε και στη συνέχεια σχεδόν κατέστρεψε το πανεπιστήμιο.

Κατά τη διάρκεια της Πολιτιστικής Επανάστασης της δεκαετίας του 1960, έγινε τόπος αιματηρών συγκρούσεων και τελικά έκλεισε. Η Πολιτιστική Επανάσταση κατέστρεψε ακόμη και την εμβληματική πύλη του Τσινγκχουά, η οποία αντικαταστάθηκε για ένα διάστημα από ένα τεράστιο άγαλμα του Μάο, το οποίο με τη σειρά του αντικαταστάθηκε από ένα αντίγραφο της αρχικής πύλης το 1991. Το Τσινγκχουά επανέλαβε την πλήρη λειτουργία του, μόνο το 1978. Χρειάστηκε να φθάσει η εκατονταετηρίδα του πανεπιστημίου, το 2011, έως ότου να ανακτήσει το Τσινγκχουά τη θέση του ως κορυφαίου, ολοκληρωμένου, ερευνητικού πανεπιστημίου.

Βοστώνη. Το Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ ξεκίνησε τη λειτουργία του το 1636 ως δημόσιο ίδρυμα. Ιδρυτής του δεν ήταν ο Τζον Χάρβαρντ, αλλά το Γενικό Δικαστήριο της Μασαχουσέτης. Τον δέκατο έβδομο αιώνα η επιβίωσή του στηριζόταν σε φόρους και «εισφορές» από τον μακρινό Νότο, όπως το Νιου Χέιβεν, οποίοι κατά καιρούς επιβάλλονταν στο καλαμπόκι και από τα έσοδα του πορθμείου του Τσάρλεσταουν που συνέδεε το Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης με τη Βοστώνη της ίδιας Πολιτείας, τα οποία πληρώνονταν σε γουαμπουμπίγ (το νόμισμα της Αποικίας του Κόλπου της Μασαχουσέτης).

Καίτοι ιδρυθέν 140 χρόνια πριν από τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Χάρβαρντ διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη δημιουργία του αμερικανικού έθνους. Μετά τις μάχες του Λέξινγκτον και του Κόνκορντ* τον Απρίλιο του 1775, η πανεπιστημιούπολη του Κολλεγίου στο Κέιμπριτζ συντάχθηκε με την Επανάσταση. Ο στρατηγός Τζορτζ Ουάσινγκτον εγκατέστησε το πρώτο του αρχηγείο στο Γουόντσγουορθ Χάουζ, στο Χάρβαρντ Γιάρντ. Στις 3 Ιουλίου 1775, κατευθύνθηκε στο Κέιμπριτζ Κόμον για να αναλάβει τη διοίκηση του Ηπειρωτικού Στρατού. Χίλιοι έξι εκατό αποικιακοί στρατιώτες στάθμευαν στα κτίρια του Χάρβαρντ.

Στις 3 Απριλίου 1776, αφού ο Ουάσινγκτον είχε εκδιώξει τους Βρετανούς από τη Βοστώνη, το Χάρβαρντ του απένειμε το πρώτο του διδακτορικό στη νομική.

Το Χάρβαρντ και οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν έκτοτε στενά συνδεθεί. Η Αίθουσα Μνήμης ανεγέρθηκε μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο προς τιμήν των αποφοίτων και των καθηγητών του που πολέμησαν για την Ένωση. Η Εκκλησία Μνήμης αφιερώθηκε σε εκείνους τους άνδρες του Χάρβαρντ που πέθαναν για την πατρίδα τους στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και έκτοτε τιμά όλους όσους πέθαναν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στον πόλεμο της Κορέας και στον πόλεμο του Βιετνάμ.

Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στρατιώτες στεγάστηκαν ξανά στην πανεπιστημιούπολη του Χάρβαρντ και το Πανεπιστήμιο αφιερώθηκε στην πολεμική προσπάθεια. Το διδακτικό προσωπικό του Χάρβαρντ υπηρέτησε την στρατιωτική προσπάθεια με πολλαπλούς τρόπους. Ανέπτυξε προηγμένες τορπίλες για υποβρύχιο πόλεμο και τη βόμβα ναπάλμ που χρησιμοποιήθηκε στον βομβαρδισμό εχθρικών πόλεων, ενώ βοήθησε στη δημιουργία της πρώτης ατομικής βόμβας. Παρείχε επίσης υπηρεσίες στον τομέα των μυστικών υπηρεσιών. Πολυάριθμοι ακαδημαϊκοί του Χάρβαρντ εντάχθηκαν στο Γραφείο Στρατηγικών Υπηρεσιών (OSS), τον πρόδρομο της Κεντρικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (CIA).

Μετά τον πόλεμο, το Χάρβαρντ δημιούργησε ένα πρόγραμμα σπουδών που επικεντρώθηκε στη Γενική Εκπαίδευση για μια Ελεύθερη Κοινωνία για να δώσει στους φοιτητές «μια κοινή κατανόηση της κοινωνίας που θα έχουν συλλογικά», έννοια που θα υιοθετηθεί σε εθνικό επίπεδο.

Αν ο πόλεμος του Βιετνάμ οδήγησε, αντιθέτως, σε ένα Χάρβαρντ έντονα διχασμένο ως προς την ορθότητα αυτού του σκοπού, στο πέρασμά του το Χάρβαρντ δημιούργησε τη Σχολή Διακυβέρνησης Κένεντι (JFK School of Government) για να προετοιμάσει τους φοιτητές για σταδιοδρομίες στη δημόσια διοίκηση – ένα κορυφαίο κέντρο για τη μελέτη και την πρακτική της διακυβέρνησης.

Για σχεδόν τέσσερις αιώνες, οι αποφάσεις και οι ενέργειες του Χάρβαρντ ήταν αυτές που έδιναν τον ρυθμό στην αμερικανική τριτοβάθμια εκπαίδευση. Σήμερα, το Χάρβαρντ έχει γίνει αυτό που δεν ήταν κατά τη διάρκεια της Επανάστασης, του Εμφυλίου Πολέμου ή ακόμα και του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου: το κορυφαίο ερευνητικό πανεπιστήμιο στον κόσμο, με φήμη ίση, αν όχι μεγαλύτερη, από αυτή του Πανεπιστημίου του Βερολίνου τον δέκατο ένατο αιώνα. Καθώς αποκτούσε εθνική καταξίωση τον εικοστό αιώνα, πανεπιστήμια σε όλες τις Ηνωμένες Πολιτείες ανταγωνίζονταν για να γίνουν το «Χάρβαρντ του Νότου» (Ντιουκ, Βάντερμπιλτ, Ράις), το «Χάρβαρντ της Μεσοδυτικής Αμερικής» (Μίσιγκαν, Νορθγουέστερν, Πανεπιστήμιο Ουάσινγκτον) και το «Χάρβαρντ της Δύσης» (Στάνφορντ).

Ωστόσο, σήμερα το Χάρβαρντ είναι ένα ίδρυμα που αποτελεί αντικείμενο θαυμασμού περισσότερο στο εξωτερικό παρά στο εσωτερικό, σε μια εποχή δημόσιας (και πολιτικοποιημένης) κριτικής της αμερικανικής τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Σαράντα τρεις από τις πενήντα πολιτείες των ΗΠΑ έχουν αποεπενδύσει στην τριτοβάθμια εκπαίδευση από το 2008. ενώ κορυφαία δημόσια και ιδιωτικά πανεπιστήμια, συμπεριλαμβανομένου του Χάρβαρντ, γίνονται αλεξικέραυνα για πολιτικούς και πολιτισμικούς πολέμους της εποχής.

Αν και η πολυμέτωπη επίθεση της κυβέρνησης Τραμπ στο Χάρβαρντ μπορεί να είναι λιγότερο βίαιη (τουλάχιστον προς το παρόν) σε σύγκριση με τις αυταρχικές καταλήψεις του Πανεπιστημίου του Βερολίνου ή του Πανεπιστημίου Τσινγκχουά, δεν είναι λιγότερο επικίνδυνη. Είναι μια προσπάθεια να καταστραφούν οι ακαδημαϊκές ελευθερίες και η θεσμική αυτονομία που αποτελούν σήμα κατατεθέν κάθε μεγάλου σύγχρονου πανεπιστημίου.

Ευτυχώς, οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είναι (ακόμα) το Βερολίνο του 1933 ή το Πεκίνο του 1950. Διατηρούν ανεξάρτητη δικαστική εξουσία και κράτος δικαίου, και διατηρούν, στο πρόσωπο του Χάρβαρντ, ένα πανεπιστήμιο με την ιστορία, τη βούληση και τους πόρους για να αντισταθούν. Στην αντίστασή του, το Χάρβαρντ έχει επιβεβαιώσει την ηγετική του θέση στην αμερικανική τριτοβάθμια εκπαίδευση όσο κανένα άλλο ίδρυμα δεν θα μπορούσε. Σε περίπτωση που αποτύχει, θα γίνουμε μάρτυρες της καταστροφής του κλάδου της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, στον οποίο αυτή η χώρα εξακολουθεί να είναι η πρώτη. Θα καταστρέψουμε την ικανότητά μας να προσλαμβάνουμε ταλέντα από παντού. Θα παρακμάσουμε. Γιατί η ιστορία δείχνει ότι τα πανεπιστήμια μπορούν να πεθάνουν και τα έθνη να παρακμάζουν.

Επιμέλεια: Γιάννης Δοδόπουλος

Τα σοβαρά προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι φωτοβολταϊκοί παραγωγοί στη Θεσσαλία μετά τις καταστροφικές κακοκαιρίες «Daniel» και «Elias» φέρνει στο φως, με επιστολή του προς τον Υπουργό Περιβάλλοντος και Ενέργειας, το Επιμελητήριο Λάρισας.

Στην επιστολή, περιγράφονται αναλυτικά οι φυσικές, οικονομικές και λειτουργικές ζημιές που υπέστησαν τα φωτοβολταϊκά πάρκα της περιοχής. Παράλληλα, ζητείται η άμεση λήψη μέτρων για τη στήριξη των παραγωγών και την αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας τους.

Κύρια Προβλήματα:

• Φυσικές καταστροφές: Καταστροφή πάνελ, βλάβες σε ηλεκτρολογικά συστήματα και πλήρης καταστροφή υποδομών σε ορισμένες περιπτώσεις.

• Οικονομικές απώλειες: Διακοπή λειτουργίας πάρκων για μεγάλα χρονικά διαστήματα και απώλεια εσόδων για τους επενδυτές.

• Δυσκολίες στην αποκατάσταση: Καθυστερήσεις, υψηλό κόστος επισκευών και προβλήματα ρευστότητας για την επανεκκίνηση της παραγωγής.

• Ασφαλιστικό κενό: Πολλοί σταθμοί δεν είχαν ασφαλιστική κάλυψη, ενώ όσοι είχαν, διαπίστωσαν ότι οι εταιρείες αύξησαν τα ασφάλιστρα έως και 200%.

• Ελλιπής κρατική αρωγή: Η ενίσχυση από το κράτος δεν ξεπέρασε το 70% σε ελάχιστες περιπτώσεις, αφήνοντας ακάλυπτο μεγάλο μέρος των ζημιών.

Η Σημασία των Φωτοβολταϊκών Πάρκων για τη Θεσσαλία:

Τα φωτοβολταϊκά πάρκα αποτελούν κρίσιμο πυλώνα της τοπικής οικονομίας και της εθνικής στρατηγικής για την ενεργειακή μετάβαση και τη μείωση των εκπομπών CO₂.

• Στο Νομό Λάρισας λειτουργούν περισσότερες από 120 εταιρείες συντήρησης και κατασκευής Φ/Β σταθμών.

• Περισσότεροι από 600 εργαζόμενοι απασχολούνται άμεσα στον κλάδο.

• Η ανάπτυξη των Φ/Β ενισχύει τη βιώσιμη ανάπτυξη, τη δημιουργία θέσεων εργασίας και την ενεργειακή αυτονομία της χώρας.

Αιτήματα του Επιμελητηρίου Λάρισας προς το Υπουργείο:

1. Παράταση Συμβάσεων
   Έκδοση Υπουργικής Απόφασης για την παράταση των συμβάσεων των πληγέντων πάρκων τουλάχιστον κατά δύο έτη, ώστε να αποκατασταθούν χωρίς πίεση προθεσμιών.

2. Δημιουργία Ειδικού Ταμείου Στήριξης
   Εξασφάλιση επιπλέον οικονομικής ενίσχυσης μέσω εθνικών και ευρωπαϊκών πόρων για την αποκατάσταση των ζημιών.

3. Διευκόλυνση Διαδικασιών
   Απλοποίηση των αδειοδοτικών και τεχνικών διαδικασιών για την επισκευή και επαναλειτουργία των εγκαταστάσεων, με στόχο την επιτάχυνση της επιστροφής σε κανονικότητα.

Γιατί η στήριξη είναι επείγουσα:

• Η παράταση των συμβάσεων θα δώσει τον απαραίτητο χρόνο στους επενδυτές να αποκαταστήσουν τις ζημιές και να ανακτήσουν χαμένα έσοδα.

• Η παραμονή των πάρκων εκτός λειτουργίας υπονομεύει τους εθνικούς στόχους πράσινης ενέργειας και ενεργειακής επάρκειας.

• Η στήριξη των φωτοβολταϊκών παραγωγών ισοδυναμεί με επένδυση στην ανθεκτικότητα της τοπικής και εθνικής οικονομίας.

Το Επιμελητήριο Λάρισας απευθύνει έκκληση για την άμεση ανταπόκριση της Πολιτείας, τονίζοντας ότι η αποκατάσταση των ζημιών στα φωτοβολταϊκά πάρκα είναι ζήτημα στρατηγικής σημασίας για το περιβάλλον, την οικονομία και την κοινωνική συνοχή της περιοχής.

Βίαιες συγκρούσεις, εμφύλιες διαμάχες, εκτοπισμένοι, λιμός, άνθρωποι στα όριά τους. Ο πόλεμος είναι τόσο διαδεδομένος γύρω μας, σε επίπεδα που δεν είχαμε γνωρίσει για δεκαετίες ολόκληρες.

Μόνο πέρυσι, σύμφωνα με τα στοιχεία του Armed Conflict Location & Event Data (ACLED), καταγράφηκαν συγκρούσεις σε τουλάχιστον 50 διαφορετικές χώρες, από τον εμφύλιο πόλεμο στη Μιανμάρ έως την ακραία βία μεταξύ των καρτέλ ναρκωτικών στο Μεξικό.

Όπως δείχνουν τα δεδομένα, οι συγκρούσεις δεν απλώνονται απλά στον χάρτη. Παράλληλα, γίνονται πιο αιματηρές και περίπλοκες. Ενδεικτικά, την περίοδο μεταξύ 2010 και 2019, ο αριθμός θανάτων που προκλήθηκε από ένοπλες συγκρούσεις παγκοσμίως ήταν πάνω από 953.000. Σε πολύ μικρότερο διάστημα, την περίοδο μεταξύ 2020 και 2024, ο αντίστοιχος αριθμός ξεπέρασε το 1 εκατομμύριο.

Η αύξηση αυτή στις απώλειες αποδίδεται κυρίως σε τρεις μεγάλες συγκρούσεις: τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε το στρατιωτικό πραξικόπημα στη Μιανμάρ το 2021, την ρωσική εισβολή στην Ουκρανία το 2022 και τον πόλεμο Ισραήλ-Χαμάς που ξεκίνησε το 2023 στη Λωρίδα της Γάζας. Αυτές οι συγκρούσεις ήταν υπεύθυνες για πάνω από τους μισούς θανάτους που καταγράφηκαν το 2024.

Ενώ όμως ο αριθμός των νεκρών είναι ένα σημαντικό στοιχείο για την κατανόηση της σοβαρότητας μιας σύγκρουσης, δεν αποκαλύπτει ολόκληρο το εύρος της τραγωδίας. Αυτά τα κομμάτια του παζλ το συμπληρώνουν στοιχεία για τον αριθμό των εμπλεκόμενων πλευρών στις συγκρούσεις ή τον τρόπο που επηρεάζονται οι άμαχοι.

Στη Μιανμάρ, για παράδειγμα, υπάρχουν εκατοντάδες ένοπλες ομάδες που συμμετείχαν σε δεκάδες διαφορετικές μάχες στη χώρα. Αντίστοιχα, οι ισραηλινές επιχειρήσεις στη Γάζα έχουν τεράστιο αντίκτυπο στους αμάχους, τόσο όσον αφορά τον αριθμό των νεκρών αμάχων όσο και τον αριθμό των πολιτών των οποίων επηρεάζεται η καθημερινότητα και η ποιότητα ζωής.

Η εποχή των «παγκόσμιων πολέμων»

Οι ειδικοί του ACLED προβλέπουν ότι η μεταδοτικότητα αυτή της βίας πιθανότατα θα συνεχιστεί καθ’ όλη τη διάρκεια του 2025 αλλά και την περίοδο που θα ακολουθήσει.

Πλέον με αυτή την έξαρση βίας εισερχόμαστε σε μια περίοδο που η αναλύτρια Μίνα Άλαντερ χαρακτηρίζει η εποχή των «παγκόσμιων πολέμων», κατά την οποία λαμβάνουν χώρα πολλές συγκρούσεις σε διαφορετικά μέρη του κόσμου.

Η ίδια εκτιμάει ότι πιθανότατα δεν θα ανοίξουν το εύρος τους και τελικά θα περιοριστούν σε περιφερειακό επίπεδο, ωστόσο, προειδοποιεί ότι η ύπαρξη πολλαπλών ταυτόχρονων ενεργών συγκρούσεων μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα κάθετης κλιμάκωσης ή την ανάμειξη σε μια μεγαλύτερη σύγκρουση.

Οι ΗΠΑ σε ρόλο πυροσβέστη

Η αναλύτρια υποστηρίζει ότι ο τρόπος που η κυβέρνηση του Τζο Μπάιντεν αντιμετώπισε τη ρωσική επιθετικότητα, εστιάζοντας στο να μην κάνει τίποτα που θα μπορούσε να διακινδυνεύσει την κλιμάκωση σε έναν πυρηνικό πόλεμο, τελικά παράβλεψε, υποτίμησε ή και αποδέχθηκε ως το μικρότερο κακό την οριζόντια κλιμάκωση που βλέπουμε σήμερα στις άλλες συγκρούσεις που «φουντώνουν» στον πλανήτη.

Με αυτόν τον τρόπο, οι ΗΠΑ υπό τον Μπάιντεν επέδειξαν την έλλειψη αποφασιστικότητας που επέτρεψε στη Ρωσία να συνεχίσει τον πόλεμό της στην Ουκρανία και ενθάρρυναν άλλες δυνάμεις να δοκιμάσουν την τύχη τους χωρίς τον φόβο των συνεπειών, αναφέρει.

Αυτό όμως που ξεκίνησε η διοίκηση Μπάιντεν, το αποτελείωσε η κυβέρνηση του Ντόναλντ Τραμπ, σύμφωνα πάντα με την Άλαντερ. Όπως σημειώνει, η υστέρηση της κυβέρνησης Τραμπ σε διπλωματικό επίπεδο εκλαμβάνεται από πολλές αναθεωρητικές δυνάμεις ότι έχουν το ελεύθερο να δρουν ανενόχλητες ενώ γύρω τους καταρρέει η παγκόσμια τάξη όπως είχε διαμορφωθεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

«Ο Τραμπ και οι άνθρωποι του MAGA μπορεί να μην ενδιαφέρονται αρκετά ή να μην γνωρίζουν καλά την εξωτερική πολιτική, αλλά οποιαδήποτε προσπάθεια να την αγνοήσουν και να αποσυρθούν από τον παγκόσμιο ρόλο τους θα οδηγήσει σε μια μόνιμη ανάγκη να παίζουν τον ρόλο του πυροσβέστη», λέει χαρακτηριστικά, τονίζοντας ότι η κατάσβεση «πυρκαγιών» είναι πάντα πιο δύσκολη από την πρόληψη.

Αν οι ΗΠΑ κληθούν να παίξουν τον ρόλο του πυροσβέστη είναι γιατί υπό τον Τραμπ γυρίζουν την πλάτη στην διεθνή τάξη που βασίζεται σε κανόνες, εξηγεί, κάνοντας λόγο για μια νέα τάξη πραγμάτων που χαρακτηρίζεται από μεγάλες δυνάμεις και αναγνωρισμένες σφαίρες επιρροής.

Το πυρηνικό παράδοξο

Τι γίνεται όμως όταν ανάβουν τα αίματα μεταξύ δύο πυρηνικών δυνάμεων, όπως προσφάτως είδαμε να συμβαίνει μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν; Η σύντομη αναμέτρηση των δύο γειτονικών χωρών «φλέρταρε» με τον πυρηνικό όλεθρο αλλά τελικά φαίνεται να επιβεβαιώνει το «παράδοξο σταθερότητας-αστάθειας». Και ελπίζουμε να συνεχίσει να επιβεβαιώνεται.

Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι ενώ η απειλή της αμοιβαίας καταστροφής μειώνει την πιθανότητα σύγκρουσης μεταξύ των πυρηνικών δυνάμεων, την ίδια ώρα αυξάνει την πιθανότητα να εμπλακούν σε περιφερειακούς συμβατικούς πολέμους ή σε μάχες μέσω αντιπροσώπων.

Ως αποτέλεσμα, η ίδια η συνθήκη που αποτρέπει έναν μεγάλης κλίμακας πυρηνικό πόλεμο (ο αμοιβαίος φόβος για πυρηνική καταστροφή) μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση των χαμηλότερης έντασης συγκρούσεων.

Συγκρούσεις δίχως τέλος

Την ώρα που αυξάνονται τα «θερμά» μέτωπα στον πλανήτη, γίνεται όλο και περισσότερο εμφανές ότι οι συγκρούσεις τραβάνε πολύ σε διάρκεια καθώς τα εμπόλεμα μέρη δυσκολεύονται να βάλουν οριστικό τέλος. Είναι οι λεγόμενοι ατελείωτοι-αιώνιοι πόλεμοι (Forever Wars), σύμφωνα με τον καθηγητή Λόρενς Φρίντμαν.

Ο πόλεμος της Ουκρανίας, για παράδειγμα, κρατάει ήδη 3,5 χρόνια και πιθανώς η μόνη κατάκτηση των διπλωματικών προσπαθειών των Ηνωμένων Πολιτειών για τον τερματισμό των συγκρούσεων είναι η διαπίστωση ότι θα διαρκέσει αρκετά. Αλλά και να συμφωνηθεί κατάπαυση του πυρός, αυτό που μένει είναι πάνω από τρία χρόνια ενός πολέμου φθοράς με πολλές απώλειες.

Αντίστοιχα, όταν το Ισραήλ ξεκίνησε την εισβολή του στη Λωρίδα της Γάζας ως απάντηση για την επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν ζητούσε μια «γρήγορη, αποφασιστική και συντριπτική» επιχείρηση από το Ισραήλ.

Αντ’ αυτού, η ισραηλινή επιχείρηση συνεχίστηκε για 15 μήνες και άνοιξε νέα μέτωπα στον Λίβανο, τη Συρία και την Υεμένη προτού επιτευχθεί εκεχειρία τον Ιανουάριο του 2025. Και αυτό βέβαια δεν κράτησε πολύ. Μέχρι τα μέσα Μαρτίου, ο πόλεμος είχε αναζωπυρωθεί και οδήγησε στις οδυνηρές καταστάσεις που βλέπουμε σήμερα να εκτυλίσσονται στον παλαιστινιακό θύλακα.

Η ιδέα ότι οι αιφνιδιαστικές επιθέσεις μπορούν να φέρουν αποφασιστικές νίκες άρχισε να ενσωματώνεται στη στρατιωτική σκέψη τον δέκατο ένατο αιώνα. Η ελκυστικότητά τους δε είναι αναμφισβήτητη αν αναλογιστεί κανείς τα πλεονεκτήματα που προσφέρουν: άμεση επιτυχία με ανεκτό κόστος.

Ωστόσο, οι δυνάμεις που τις αναλαμβάνουν έχουν δείξει επανειλημμένως στην διάρκεια του χρόνου πόσο δύσκολο είναι να ολοκληρωθεί ένας πόλεμος νωρίς και επιφέροντας το ικανοποιητικό αποτέλεσμα, σημειώνει ο Φρίντμαν.

Οι αστραπιαίοι πόλεμοι συχνά καταλήγουν ατελείωτοι γιατί οι δυνάμεις που τους ξεκινούν καθοδηγούνται από μία πλάνη, ότι όλα θα τελειώσουν σύντομα. Έτσι δεν προετοιμάζονται ούτε όσον αφορά τον αμυντικό σχεδιασμό ούτε όσον αφορά την αναδιάρθρωση της οικονομίας και την προετοιμασία της κοινωνίας για το αντίθετο αποτέλεσμα. Και συχνά οι συνθήκες τις αναγκάζει να προσαρμοστούν στην πράξη, να βρουν μια νέα ευθυγράμμιση μεταξύ των διαθέσιμων μέσων και των σκοπών, να συμβιβαστούν.

Κάτι τέτοιο βλέπουμε να γίνεται αυτή τη στιγμή στην Ουκρανία. Μέχρι τον Σεπτέμβριο του 2022, ο Βλαντίμιρ Πούτιν που ήθελε μια αστραπιαία νίκη συνειδητοποίησε ότι η Ρωσία διακινδύνευε να ταπεινωθεί μην πετυχαίνοντας τους στόχους της, εκτός αν μπορούσε να ρίξει περισσότερους στρατιώτες στο μέτωπο και να θέσει την οικονομία της χώρας σε πολεμική βάση.  Παράλληλα, άλλαξε το αφήγημά του και η «ειδική στρατιωτική του επιχείρηση» μετατράπηκε σε ένα υπαρξιακό αγώνα ενάντια στη Δύση που δίνει άπλα χρόνου στις συγκρούσεις.

Για τον Φρίντμαν όμως η λύση δεν μπορεί να είναι η προετοιμασία για πολέμους με αόριστη χρονική διάρκεια, αλλά η ανάπτυξη εκδοχών νίκης που είναι ρεαλιστικές ως προς τους πολιτικούς στόχους και ευέλικτες στον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσαν να επιτευχθούν.

Υβριδικός πόλεμος

Αν μας έχει δείξει ένα πράγμα ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι πώς και πόσο έχει αλλάξει η ίδια η φύση του πολέμου. Ο ηλεκτρονικός πόλεμος και οι παρεμβολές, οι δολιοφθορές, ο ψυχολογικός πόλεμος, η παραπληροφόρηση και η μάχη για την επικράτηση στον χώρο των πληροφοριών, η χρήση της τεχνολογίας και η ενσωμάτωση των drones σε κάθε πτυχή των συγκρούσεων, είναι μερικά μόνο παραδείγματα από αυτό που ονομάζουμε υβριδικό πόλεμο.

Οι μάχες δίνονται πλέον (και) μακριά από τα πεδία των μαχών, με την χρήση μη συμβατικών μέσων και μεθόδων. Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα αυτού του είδους είναι η πρόσφατη ουκρανική επιχείρηση «Ιστός της Αράχνης», κατά την οποία καταστράφηκαν ή υπέστησαν σοβαρές ζημιές πολλά ρωσικά βομβαρδιστικά.

Πλήττοντας βάσεις που βρίσκονται βαθιά μέσα στο ρωσικό έδαφος, η Ουκρανία έστησε πρώτα από όλα μια ψυχολογική ενέδρα που στόχο έχει να προκαλέσει παράνοιας και τριβές στο εσωτερικό της Ρωσίας, σύμφωνα με τον καθηγητή Ρομάν Σερεμέτα.

«Η Ουκρανία δεν έπληξε απλώς αεροσκάφη, αλλά μετέτρεψε την αβεβαιότητα σε όπλο. Μετέτρεψε την τεράστια επικράτεια της Ρωσίας σε πεδίο αμφιβολίας», σχολιάζει ο καθηγητής προσθέτοντας πως η ουκρανική επιχείρηση είναι ο ασύμμετρος πόλεμος στην καλύτερη εκδοχή του.  «Δεν χρειάζεται να αναμετρηθείς με τον εχθρό σου. Απλά πρέπει να τον κάνεις να φοβάται τη σκιά του. Έτσι κερδίζεις χωρίς καν να ρίξεις την επόμενη βολή», υποστηρίζει.

Μία άλλη χαρακτηριστική περίπτωση του πώς επαναπροσδιορίζεται ο τρόπος διεξαγωγής των σύγχρονων πολέμων είναι οι επιθέσεις που εξαπέλυσε το Ισραήλ στη Χεζμπολάχ, όπως παρατηρεί ο αναλυτής και πρόεδρος του Eurasia Group, Ιαν Μπρέμερ.

Η σιιτική πολιτοφυλακή του Λιβάνου, που υποστηρίζεται από το Ιράν, διέθετε ένα τρομερό οπλοστάσιο και τον ισχυρότερο μη κρατικό στρατό στον κόσμο. Επομένως το Ισραήλ, που είχε ήδη μία στρατιωτική επιχείρηση σε εξέλιξη στη Γάζα, δεν επιθυμούσε απευθείας αντιπαράθεση. Μέσα σε διάστημα λίγων μηνών όμως κατάφερε να καταστρέψει τις στρατιωτικές υποδομές και την επικοινωνία των μελών της και τελικά να την «αποκεφαλίσει» σκοτώνοντας τον αρχηγό της.

Η αρχή του τέλους γράφτηκε με την πυροδότηση εξ αποστάσεως χιλιάδων βομβητών και ασύρματων. Από τις εκρήξεις σκοτώθηκαν ή ακρωτηριάστηκαν χιλιάδες μέλη της οργάνωσης, μεταξύ των οποίων και αρκετοί ανώτεροι αξιωματούχοι. Ακολούθησε μια σειρά ανηλεών αεροπορικών επιδρομών, που κατέστρεψαν μεγάλα τμήματα του οπλοστασίου πυραύλων και ρουκετών της Χεζμπολάχ. Και έπειτα ήρθε η κινηματογραφική εξόντωση του ηγέτη της Χεζμπολάχ Χασάν Νασράλα στο καταφύγιό του μαζί με πολλούς από τους ανώτερους συνεργάτες του.