Μια περαιτέρω ανάλυση για τον ρόλο και τη δυναμική της Τουρκίας στην παγκόσμια σκηνή, ίσως διαφώτιζε τους λόγους που οι διεθνείς οργανισμοί δεν δύναται, προς το παρόν, να σταματήσουν τη βάρβαρη καταπάτηση του διεθνούς δικαίου.

Οι «αναπάντητες» τουρκικές προκλήσεις μειώνουν την ελληνική δυναμική στην περιοχή.

Γράφει η Μαριάνα Συμεωνίδη

H Ελλάδα αποτελεί έναν από τους δρώντες της Ανατολικής Μεσογείου που λαμβάνουν μέρος σε έναν «άτυπο» ενεργειακό πόλεμο, στον οποίο έκαστος δρών καλείται να αξιοποιήσει καταλλήλως τα διαθέσιμα Μέσα για να ενισχύσει την ενεργειακή του ασφάλεια. Οι γεωπολιτικές εντάσεις που λαμβάνουν χώρα είναι άμεσα συνδεδεμένες με τις περιοχές εύρεσης και παραγωγής ενεργειακών πόρων, γεγονός που εντάσσει την ενέργεια στο πεδίο της ασφάλειας, θέτοντας την ενεργειακή ασφάλεια ως έναν αναδυόμενο κλάδο εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής (Σκλιάς & Φλούρος, 2019).

Η έννοια της ενεργειακής ασφάλειας

Η σύνθετη έννοια της ενεργειακής ασφάλειας καταδεικνύει την ύπαρξη πολλών πιθανών εννοιών, αλλά και διαφορετικών ιδιοτήτων της ανάλογα με τη χώρα, το χρονικό πλαίσιο ή την πηγή ενέργειας στην οποία εφαρμόζεται (Chester, 2010). Ιστορικά οι ορισμοί έχουν επικεντρωθεί στην διαθεσιμότητα, την αξιοπιστία και την προσιτότητα της ενέργειας (Bahgat, 2006), ενώ συνολικά θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως η διασφάλιση της «αδιάκοπης διαθεσιμότητας ενέργειας σε προσιτή τιμή».

Την ώρα που η ζήτηση για ενέργεια αυξάνεται, οι διαθέσιμοι ενεργειακοί πόροι φαίνεται να είναι περιορισμένοι και ανισομερώς κατανεμημένοι (Kruyt, et. al., 2009). Ταυτόχρονα, οι πολύπλοκες γεωπολιτικές αλλαγές ενισχύουν την οπτική ότι η εθνική ασφάλεια είναι αναπόσπαστο μέρος της ενεργειακής ασφάλειας (Radovanović, Filipović & Pavlović, 2017), και ως εκ τούτου αποτελεί μια από τις βασικές προτεραιότητες κάθε χώρας. Τα κράτη επιδιώκουν να εξασφαλίσουν την διαθεσιμότητα των φυσικών ενεργειακών πόρων, την παραγωγή αλλά και τις κατάλληλες διαδρομές της ενέργειας (Αrman, et. al., 2021).

Η Διαθεσιμότητα (Availability), η Προσβασιμότητα (Accessibility), η Αποδεκτότητα (Acceptability), και η Προσιτότητα (Affordability) ορίζονται ως οι τέσσερεις διαστάσεις της ενεργειακής ασφάλειας (Αsia Pacific Energy Research Center, 2007).

Διαθεσιμότητα (Availability )

Eίναι γνωστό πως σημαντικά κοιτάσματα υδρογονανθράκων έχουν ανακαλυφθεί στο Ιόνιο, στα νοτιοδυτικά και νοτιοανατολικά της Κρήτης, καθώς και στο βόρειο Αιγαίο (Capital.gr, 2023). Το 85% των κοιτασμάτων εκτιμάται ότι είναι φυσικό αέριο, θέτοντας την Ελλάδα ως έναν αναδυόμενο παραγωγό φυσικού αερίου. Η έρευνα  βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη και αφορά τις έξι (6) περιοχές που διακρίνονται από το μωβ πλαίσιο στην Εικόνα 1.

Εικόνα 1

Οι έξι (6) περιοχές ερευνών για εξόρυξη φυσικού αερίου

Πηγή: ΕΔΕΥΕΠ – Ελληνική Διαχειριστική Εταιρία Υδρογονανθράκων και Ενεργειακών Πόρων

Η θαλάσσια περιοχή της Δυτικής Ελλάδας και της νότιας Κρήτης ομοιάζει γεωλογικά με τους βράχους της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, όπου έχουν βρεθεί σημαντικά κοιτάσματα αερίου (Capital, 2023). Ακόμα, τεράστιες θαλάσσιες εκτάσεις παραμένουν ανεξερεύνητες, γεγονός που αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο απόκτησης μεγαλύτερης ενεργειακής ισχύος και στρατηγικών πλεονεκτημάτων.

Οι εισαγωγές φυσικού αερίου της Ελλάδας για το 2023 μειώθηκαν κατά 13% σε σχέση με το 2022, στο πλαίσιο απεξάρτησης από το ρωσικό φυσικό αέριο (IENE, 2024).  Ως προς τα ορυκτά καύσιμα, η Ελλάδα διαθέτει μικρά εγχώρια αποθέματα, γεγονός που την καθιστά εξαρτώμενη από τις εισαγωγές. Στο σχήμα 1 αποτυπώνονται τα χαμηλά επίπεδα παραγωγής ακατέργαστου πετρελαίου.

 Σχήμα 1

Διάγραμμα παραγωγής ακατέργαστου πετρελαίου

Πηγή: Enerdata.net

Οι κύριοι προμηθευτές αργού πετρελαίου για το 2022 ήταν το Ιράκ (44%), το Καζακστάν (17%), η Λιβύη (16%), και η Σαουδική Αραβία (10%) (Enerdata). Αξιοσημείωτη είναι η μείωση εξάρτησης από τη Ρωσία, καθώς το 2021 η Ρωσία αντιπροσώπευε το 96% των εισαγωγών σκληρού άνθρακα, το 41% του φυσικού αερίου, το 21% του αργού πετρελαίου και ένα μικρό μερίδιο στις εισαγωγές πετρελαιοειδών (International Energy Agency). Για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, η Ελλάδα έχει μειώσει το μερίδιο των ορυκτών καυσίμων (σχήμα 2) σε έναν ικανοποιητικό βαθμό, πάντα με περιθώρια βελτίωσης.

Σχήμα 2

Πηγή: Our World In Data

Το μερίδιο των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) στην παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας έχει ανοδική τάση (σχήμα 3).

Σχήμα 3

Πηγή: Our World In Data

Το 2023 αποτέλεσε «σταθμό» στην παραγωγή καθαρής ενέργειας στην Ελλάδα, καθώς το 57% του ενεργειακού μείγματος προέρχεται από ΑΠΕ (αιολική και ηλιακή). Το 2022, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 50,12% (IPTO, 2024).

Λόγω της ισχυρής γεωγραφικής θέσης και της ενεργειακής διαθεσιμότητας σε ΑΠΕ, η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει έναν ισχυρό δρών στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Όμως, οι «αναπάντητες» τουρκικές προκλήσεις ενδεχομένως να υποβοηθούν τις τουρκικές γεωπολιτικές επιδιώξεις, και ακολούθως να μειώνεται η ελληνική δύναμη στην περιοχή.

Accessibility (Προσβασιμότητα)

Το «στρατηγικό πλεονέκτημα της τουρκικής θέσης στο διεθνές σύστημα» (Νταβούτογλου, 2010) και οι συνεχόμενες προσπάθειες άσκησης πίεσης στην Ελλάδα, την Κύπρο, αλλά και σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο, φαίνεται να εμποδίζουν την πρόσβαση στα προσφάτως ευρισκόμενα αποθέματα υδρογονανθράκων. Ειδικότερα, oι «έρευνες στην Κρήτη δεν αφορούν στο αν θα βρεθεί αέριο, αλλά είναι άσκηση κυριαρχικών δικαιωμάτων» υποστήριξε ο κ. Κωνσταντίνος Νικολάου, γεωλόγος πετρελαίων, και αντιπρόεδρος της Energean στην Ελλάδα (Εnergypress, 2024.). Η ολοκλήρωση των ερευνών θα σηματοδοτήσει την υπεράσπιση των ελληνικών συμφερόντων, την ώρα που δεν έχει επιδειχθεί έως σήμερα ισχυρή πολιτική βούληση για την προσπάθεια περιορισμού της τουρκικής επεκτατικής πολιτικής.

Δεκτικότητα (Acceptability)

H δεκτικότητα αφορά τόσο την ύπαρξη των απαραίτητων δομών για την αξιοποίηση των διαθέσιμων και προσβάσιμων ενεργειακών πόρων, όσο και των περιορισμό των περιβαλλοντικών ρυπάνσεων. Η Ελλάδα διαθέτει τέσσερα (4) διυλιστήρια (Enerdata, n.d) για την επεξεργασία ορυκτών καυσίμων (πίνακας 1).  Το εισαγόμενο φυσικό αέριο μεταφέρεται από το Εθνικό Σύστημα Μεταφοράς Φυσικού Αερίου, ήτοι του Σιδηροκάστρου (σύνορο Ελλάδας-Βουλγαρίας), του Κιπίου (σύνορο Ελλάδας-Τουρκίας) και της Αγίας Τριάδας (σημείο εισόδου από τον τερματικό σταθμό ΥΦΑ της Ρεβύθουσα) (ΡΑΑΕΥ, n.d.). Ένα από τα συστήματα αγωγών φυσικού αερίου είναι και ο αγωγός Trans Adriatic Pipeline, ο οποίος διέρχεται από την Ελλάδα στη νότια Ιταλία και είναι η κύρια πηγή εισαγωγών αερίου στην Ευρώπη από το Αζερμπαϊτζάν (Aenert, 2024).

Πίνακας 1

Τα διυλιστήρια της Ελλάδας

Πηγή: Ministry for Reconstruction of Production, Environment, 2015

Όσον αφορά τις υποδομές ηλεκτρικής ενέργειας, η Ελλάδα έχει προβεί σε συνεργασίες με την Βουλγαρία, την Ιταλία και τα Σκόπια σχεδιάζοντας την επέκταση της ικανότητας διασύνδεσης, για την ενσωμάτωσή της στην ευρωπαϊκή αγορά ηλεκτρικής ενέργειας.

Επιπλέον, οι ΑΠΕ της Ελλάδας μπορούν να συνδράμουν στον στόχο για εξαγωγές ηλεκτρικού ρεύματος, εφόσον οι αρχές δημιουργήσουν τα κατάλληλα νομικά και κανονιστικά πλαίσια για την έγκαιρη και διαφανή υλοποίηση των έργων. Η ανάπτυξη των ΑΠΕ ώθησε την Ελλάδα στην κατασκευή και λειτουργία αιολικών πάρκων για την αξιοποίηση της αιολικής ενέργειας και του αναπτυσσόμενου δυναμικού αποθήκευσής της (Σχήμα 4).

Σχήμα 4

Πηγή: Hellenic Wind Energy Association

Αξίζει να επισημανθεί ότι η ανάπτυξη αιολικών πάρκων και η τοποθέτηση αυτών σε χαρακτηρισμένα δάση ή αναδασωτέες περιοχές (ΦΕΚ 2464/Β/03.12.2008) εγείρουν προβληματισμούς, καθώς η αλλοίωση του φυσικού περιβάλλοντος ή οι επιβλαβείς συνέπειες στην ορνιθοπανίδα (Kati et al., 2021) δεν μπορούν προσπεραστούν. Επίσης, η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη αιολικών πάρκων πιθανόν να συσχετίζεται με φαινόμενα υφαρπαγής γης, που ξεκίνησαν πριν από την περίοδο των μνημονίων (Μάκη & Βελεγράκης, 2022).

Για την χρήση και διάδοση καθαρών και αποδοτικών τεχνολογιών που σέβονται το περιβάλλον, μπορούν να αξιοποιηθούν και άλλες μορφές ενέργειας εκτός από τις ΑΠΕ. To υδρογόνο έχει μεγάλες δυνατότητες για την αύξηση της καθαρής ενέργειας (Yue, et.al., 2021), οι οποίες παραμένουν ανεξερεύνητες. Η ΕΕ με την «Στρατηγική για το υδρογόνο για μια κλιματικά ουδέτερη Ευρώπη»  δηλώνει ότι η ανάπτυξη του ανανεώσιμου υδρογόνου είναι προτεραιότητα, και καλεί τα κράτη να ξεκινήσουν τον σχεδιασμό υποδομών υδρογόνου (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, 2020).  Το υδρογόνο μπορεί να είναι φιλικό προς το περιβάλλον, καθώς, ανάλογα με την πηγή ενέργειας από την οποία προέρχεται, μπορεί να παραχθεί από το νερό και να επιστρέψει στο νερό μετά την οξείδωση (Rosen & Koohi-Fayegh, 2016).

Οικονομική προσιτότητα (Affordability)

 Οι κλιματικοί στόχοι της Ελλάδας, αποτελούν μέρος του ευρύτερου στόχου της ΕΕ για την κλιματική αλλαγή. Ωστόσο, ο καθορισμός των στόχων πρέπει να αποφασίζεται από το τι θεωρείται οικονομικά εφικτό και αποδεκτό  για το κάθε κράτος ξεχωριστά (Pellerin-Carlin, 2017).

Στην Ελλάδα, η τιμή παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος είναι η υψηλότερη στην Ευρώπη, όντας σχεδόν διπλάσια από τον μέσο όρο της ΕΕ (Σχήμα 5 – ELIAMEP, 2023). Επιπλέον, οι λογαριασμοί ηλεκτρικού ρεύματος περιλαμβάνουν ένα ευρύ φάσμα τελών και επιβαρύνσεων, πολλά από τα οποία δεν σχετίζονται με τη χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας των καταναλωτών (International Energy Agency).

Σχήμα 5

Πηγή: Hellenic Foundation for European and Foreign Policy – ELIAMEP

Η παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ απαιτεί τον σχεδιασμό και την κατασκευή περιβαλλοντικά βιώσιμων μονάδων αποθήκευσης. Συγκριτικά με τα συμβατικά καύσιμα, οι ΑΠΕ χρειάζονται περισσότερες Άμεσες Ξένες Επενδύσεις (ΑΞΕ), δηλαδή μεγαλύτερα χρηματικά κεφάλαια για τη δημιουργία των κατάλληλων υποδομών υποστήριξης. Ως εκ τούτου, η προώθηση των ΑΠΕ χωρίς απόσπαση επενδύσεων από το εισαγόμενο πετρέλαιο και φυσικό αέριο, δεν ενισχύει απαραίτητα την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας (Proedrou, 2022).

Οι Τουρκικές προκλήσεις

Η Τουρκία έχει επανειλημμένα υιοθετήσει επιθετικές ενέργειες που υπονομεύουν την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας, επιδιώκοντας να εδραιώσει την επιρροή της στην Ανατολική Μεσόγειο και να περιορίσει την ελληνική κυριαρχία σε κρίσιμες θαλάσσιες ζώνες πλούσιες σε ενεργειακούς πόρους.

Οι προκλήσεις φάνηκαν από το 1976, όταν το ερευνητικό σκάφος Χόρα παραβίασε την ελληνική υφαλοκρηπίδα, θέτοντας τις βάσεις για μια μακρά περίοδο εντάσεων. Η κρίση του 1987, όταν το Σισμίκ – μετονομασμένο από το Χόρα – προχώρησε σε έρευνες σε ελληνικά ύδατα, κλιμάκωσε την ένταση, με την Ελλάδα να απειλεί με στρατιωτική αντίδραση, κάτι που τελικά απέτρεψε περαιτέρω κλιμάκωση.

Το 2019, το Τουρκολιβυκό μνημόνιο, το οποίο οριοθετεί θαλάσσιες ζώνες μεταξύ Τουρκίας και Λιβύης παραβιάζοντας τα ελληνικά και κυπριακά κυριαρχικά δικαιώματα, αποτέλεσε μια προσπάθεια δημιουργίας τετελεσμένων σε μια στρατηγική περιοχή. Το μνημόνιο αυτό αγνοεί πλήρως την ύπαρξη της Κρήτης και άλλων ελληνικών νησιών, δημιουργώντας σοβαρούς περιορισμούς στην εκμετάλλευση των ελληνικών ενεργειακών αποθεμάτων.

Το 2020, το ερευνητικό πλοίο Ορούτς Ρέις πραγματοποίησε παράνομες σεισμικές έρευνες στην ελληνική ΑΟΖ, συνοδευόμενο από πολεμικά πλοία, γεγονός που όχι μόνο κλιμάκωσε την ένταση αλλά και προκάλεσε ευρωπαϊκές κυρώσεις κατά της Τουρκίας.

Η έντονη τουρκική δραστηριότητα δεν σταματά εκεί. Πέραν από τις συνεχείς πιέσεις στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, όπως η Λήμνος, η Λέσβος, η Χίος και η Σάμος, τον Ιούλιο του 2024 τουρκικά πολεμικά πλοία παρακολούθησαν στενά το ιταλικό ερευνητικό πλοίο Levoli Relume κατά τη διάρκεια εργασιών πόντισης υποβρυχίων καλωδίων νότια της Κάσου. Επιπλέον, τον Ιούνιο του 2024, η Τουρκία εξέδωσε NAVTEX δεσμεύοντας περιοχή μεταξύ Ρόδου και Κρήτης για εργασίες πόντισης καλωδίου από το πλοίο C/S Teliri, ισχυριζόμενη ότι η περιοχή βρίσκεται εντός της τουρκικής υφαλοκρηπίδας. πίεση.

Η παρουσία τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων σε στρατηγικά σημεία γύρω από τα ελληνικά νησιά εντείνει την αίσθηση της απειλής, και ενισχύει τα παραπάνω δείγματα της τουρκικής επεκτατικής πολιτικής και της ακόρεστης επιδίωξης απόκτησης ισχύος.

Η Τουρκία, εφαρμόζοντας το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας», έχει καταστήσει σαφές ότι στοχεύει στην ανατροπή των ισορροπιών στην Ανατολική Μεσόγειο, με σκοπό τη διεκδίκηση ενεργειακών αποθεμάτων και θαλάσσιων ζωνών που δεν της ανήκουν.

Συμπεράσματα

Παρόλο που αρκετοί μελετητές υποστηρίζουν τον ηγετικό ρόλο της Ελλάδας στη διαμόρφωση της γεωπολιτικής πραγματικότητας της Ανατολικής Μεσογείου (Bakhshandeh & Yeganeh, 2023), κρίνεται ότι οι Στρατηγικοί Διάλογοι με τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ) είναι αυτοί που ώθησαν τις περιφερειακές συνεργασίες, όπως το σχήμα Ελλάδας-Κύπρου-Ισραήλ και των ΗΠΑ (3+1) και το Φόρουμ για το φυσικό αέριο της Ανατολικής Μεσογείου με τις ΗΠΑ σε ρόλο παρατηρητή («East Mediterranean Gas Forum – EMGF»), προσδίδοντάς της γεωπολιτική επιρροή και διεθνή ισχύ. Στο ιδιαίτερα πολωμένο πλαίσιο του EMGF, η γαλλική κυβέρνηση, ανησυχώντας για το αυξανόμενο βάρος της Τουρκίας στην περιοχή, υποστήριξε αυτή τη νέα πρωτοβουλία (Lambert & Shath, 2023).

Στον ίδιο τομέα, η Τουρκία προσπαθεί να αποκτήσει συνεργασία με τις βαλκανικές χώρες (Αλβανία, Βοσνία και Ερζεγοβίνη, Βουλγαρία, Κοσσυφοπέδιο, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία, Σερβία) για να δημιουργήσει εξουσιαστική πίεση στα βόρεια σύνορα της Ελλάδας (Tansel, 2020), προκειμένου να ενισχύσει την επεκτατική στρατηγική της. Επίσης, το δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» καταδεικνύει την τουρκική «εμμονή» για επέκταση των ναυτικών της δυνάμεων στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου (Maris, Flouros, & Galariotis, 2022).

Συνολικά, οι τουρκικές ενέργειες δεν είναι μόνο παραβιάσεις διεθνούς δικαίου αλλά και άμεσες απειλές για την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας, περιορίζοντας τις δυνατότητες ανάπτυξης κρίσιμων ενεργειακών υποδομών και κοιτασμάτων της Ανατολικής Μεσογείου. Η ενίσχυση της διεθνούς συνεργασίας και η ανάπτυξη αποτρεπτικής στρατηγικής είναι πλέον αναγκαίες για να θωρακιστούν τα εθνικά συμφέροντα της Ελλάδας.

Η έρευνα για τον εντοπισμό των ελληνικών κοιτασμάτων φυσικού αερίου και την εφαρμογή του αγωγού στην Ευρώπη, εξυπηρετεί τόσο την ΕΕ για την εξασφάλιση παροχής ενέργειας στα ευρωπαϊκά κράτη, όπως και τη διπλωματική πολιτική των ΗΠΑ προς τη Ρωσία (Deniozos, et. al., 2018). Οι συντονισμένες πρωτοβουλίες των αρμόδιων ελληνικών υπουργείων είναι παραπάνω από απαραίτητες για την χρηματοδότηση και ολοκλήρωση των έργων που εξυπηρετούν πρωτίστως τα ελληνικά συμφέροντα. Η ανάγκη εμφάνισης ισχυρής πολιτικής βούλησης είναι πάνω από απαραίτητη για την αξιοποίηση όλων των διαθέσιμων μέσων και τη δημιουργία νέων που θα ενισχύσουν την ενεργειακή ασφάλεια της Ελλάδας. Η ενεργειακή αυτονομία θα προσδώσει στο ελληνικό έθνος την απαραίτητη ισχύ και διεθνή αναγνώριση που έχει αποδειχθεί ότι εκλείπει.

Μια περαιτέρω ανάλυση για τον ρόλο και τη δυναμική της Τουρκίας στην παγκόσμια σκηνή, ίσως διαφώτιζε τους λόγους που οι διεθνείς οργανισμοί δεν δύναται, προς το παρόν, να σταματήσουν τη βάρβαρη καταπάτηση του διεθνούς δικαίου.

Βιβλιογραφία

A QUEST FOR ENERGY SECURITY IN THE 21 S T CENTURY. (2007). Αsia Pacific Energy Research Center. Retrieved May 15, 2024, from https://aperc.or.jp/file/2010/9/26/APERC_2007_A_Quest_for_Energy_Security.pdf

Arman, M. N., Parali, Z., Çiftci, S., & Cengiz, Ç. (2021). The Shift in the Energy Policy of Greece after the 2008 Financial Crisis in the Context of Energy Security. International Journal of Politics and Security, 3(2), 82-101.

Bahgat, G. (2006). Europe’s energy security: challenges and opportunities. International affairs, 82(5), 961-975.

Bakhshandeh, E., & Yeganeh, Y. (2023). Geopolitical transformation in eastern mediterranean; restructuring role of greece and the impact of abraham accord. International Studies, 60(2), 231-249.

Chester, L. (2010). Conceptualizing energy security and making explicit its polysemic nature. Energy policy, 38(2), 887-895.

Deniozos, N., Vlados, C., Chatzinikolaou, D., & Falaras, A. (2018). Energy Security in Balkans and the Energy Economy of Greece. In Proceedings of the 2nd International Conference in Contemporary Social Sciences:” Public Policy at the Crossroads: Social Sciences Leading the Way.

Energy industry in Greece. (2024, April 5). Advanced Energy Technologies – Aenert . Retrieved May 15, 2024, from https://aenert.com/countries/europe/energy-industry-in-greece/.

Executive summary. (n.d.). International Energy Agency: IEA. Retrieved May 15, 2024, from https://www.iea.org/reports/greece-2023/executive-summary

Greece: Energy Country Profile. (n.d.). Our World in Data. Retrieved May 15, 2024, from https://ourworldindata.org/energy/country/greece

Greece Energy Information. (n.d.). Enerdata. Retrieved May 15, 2024, from https://www.enerdata.net/estore/energy-market/greece/

HWEA Wind Energy Statistics – 2023. (n.d.). Hellenic Wind Energy Association. Retrieved May 15, 2024, from https://eletaen.gr/wp-content/uploads/2024/01/2024-01-18-2023-HWEA_Statistics-Greece.pdf

In focus – Electricity prices in Greece and in the EU. (2023, September 7). Hellenic Foundation for European and Foreign Policy – ELIAMEP. Retrieved May 15, 2024, from https://www.eliamep.gr/en/publication/in-focus-%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%B9%CE%BC%CE%AD%CF%82-%CE%B7%CE%BB%CE%B5%CE%BA%CF%84%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D-%CF%81%CE%B5%CF%8D%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%BF%CF%82-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B5/

Kati, V., Kassara, C., Vrontisi, Z., & Moustakas, A. (2021). The biodiversity-wind energy-land use nexus in a global biodiversity hotspot. Science of The Total Environment, 768, 144471.

Kruyt, B., Van Vuuren, D. P., de Vries, H. J., & Groenenberg, H. (2009). Indicators for energy security. Energy policy, 37(6), 2166-2181.

Lambert, L. A., & Shath, M. (2023). Geopolitical Polarization, Natural Gas, and Regional Energy (Dis-) Integration in the Middle East and North Africa. In The Post-American Middle East: How the World Changed Where the War on Terror Failed (pp. 219-246). Cham: Springer International Publishing.

Maris, G., Flouros, F., & Galariotis, I. (2022). The Changing Security Landscape in South-Eastern Mediterranean: Assessing Turkey’s Strategies as a Rising Power. Journal of Balkan and Near Eastern Studies, 24(5), 795-814.

Natural Gas. (n.d.). Ρυθμιστική Αρχή Αποβλήτων, Ενέργειας & Υδάτων – ΡΑΑΕΥ. Retrieved May 15, 2024, from https://www.rae.gr/en/natural-gas/

Pellerin-Carlin, T. (2017). The European energy union. In Research Handbook on EU Energy Law and Policy (pp. 67-102). Edward Elgar Publishing.

Proedrou, F. (2022). How energy security and geopolitics can upscale the Greek energy transition: a strategic framing approach. The International Spectator, 57(2), 122-137.

Radovanović, M., Filipović, S., & Pavlović, D. (2017). Energy security measurement–A sustainable approach. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 68, 1020-1032.

Rosen, M. A., & Koohi-Fayegh, S. (2016). The prospects for hydrogen as an energy carrier: an overview of hydrogen energy and hydrogen energy systems. Energy, Ecology and Environment, 1, 10-29.

Tansel, C. B. (2020). The shape of ‘rising powers’ to come? The antinomies of growth and neoliberal development in Turkey. New Political Economy, 25(5), 791-812.

The Refining Sector in Greece. (2015, June 15). Ministry for Reconstruction of Production, Environment, and Energy-Greece. Retrieved May 15, 2024, from https://energy.ec.europa.eu/system/files/2016-01/5th%2520EU%2520RF%2520chrysochoou%2520tasos_0.pdf

Yue, M., Lambert, H., Pahon, E., Roche, R., Jemei, S., & Hissel, D. (2021). Hydrogen energy systems: A critical review of technologies, applications, trends and challenges. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 146, 111180.

2023 a record year for clean energy in Greece. (2024, January 30). Independent Power Transmission Operator – IPTO. Retrieved May 17, 2024, from https://www.admie.gr/en/nea/deltia-typoy/2023-record-year-clean-energy-greece

Ανακοίνωση της Επιτροπής προς το Ευρωπαϊκο Κοινοβουλιο, το Συμβούλιο, την Ευρωπαϊκή  οικονομική και κοινωνική επιτροπή και την επιτροπή των περιφερειών. (2020, July 8). Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Retrieved May 15, 2024, from https://eur-lex.europa.eu/legal-content/EL/TXT/PDF/?uri=CELEX:52020DC0301

Απόφαση 49828/2008 – ΦΕΚ 2464/Β/3-12-2008. (n.d.). E-nomothesia.gr. Retrieved May 15, 2024, from https://www.e-nomothesia.gr/energeia/apophase-49828-2008-phek-2464b-3-12-2008.html

ΔΕΛΤΙΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ. (2024, February). IENE – Institute of Energy for South – East Europe. Retrieved May 15, 2024, from https://www.iene.gr/articlefiles/deltio%20energeiakis%20analysis%20no365.pdf

ΕΡΕΥΝΑ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΕΡΙΟΥ (n.d.). ΕΔΕΥΕΠ – Ελληνική Διαχειριστική Εταιρία Υδρογονανθράκων Και Ενεργειακών Πόρων. https://herema.gr/el/upstream-oil-gas-exploration/

Έρευνες υδρογονανθράκων: Η Ελλάδα μπορεί να καλύψει τις απώλειες της Ε.Ε. από το ρωσικό φυσικό αέριο. (30 C.E., September 23). Capital.gr https://www.capital.gr/oikonomia/3740798/ereunes-udrogonanthrakon-i-ellada-mporei-na-kalupsei-tis-apoleies-tis-e-e-apo-to-rosiko-fusiko-aerio/

Μάκη, Τ., & Βελεγράκης, Γ. (2022). ΑΙΟΛΙΚΑ ΠΑΡΚΑ ΚΑΙ ΥΦΑΡΠΑΓΗ ΓΗΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΝΗΜΟΝΙΑΚΗ ΕΠΟΧΗ: ΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΝΗΣΙΩΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ. Γεωγραφίες, 68-83.

Νικολάου: Οι υδρογονάνθρακες της Ανατολικής Μεσογείου και οι προκλήσεις για Ελλάδα και Κύπρο. (2024, March 29). Εnergypress. https://energypress.gr/news/nikolaoy-oi-ydrogonanthrakes-tis-anatolikis-mesogeioy-kai-oi-prokliseis-gia-ellada-kai-kypro

Νταβούτογλου, Α. (2010). Το Στρατηγικο Βαθος: Η Διεθνης Θεση της Τουρκιας, Εκδοσεις Ποιοτητα, 2010.

Σκλιάς , Π., & Φλούρος, Φ. (2019). Η αλληλεπίδραση ενεργειακής ασφάλειας και ενεργειακής πολιτικής κράτους: Η περίπτωση του Ισραήλ. In Ειδικά θεματα διπλωματίας και διεθνούς οργάνωσης. Εκδόσεις Παπαζήση.