Στο μέρος Α΄ κλείσαμε λέγοντας ότι υφίσταται από πάντα και σήμερα ακόμη περισσότερο, μια έντονη συζήτηση προβληματισμού για την ΕΕ που σχετίζεται ακόμη και με την υπόσταση της. Κι εάν η επιτυχία σε κάποιους τομείς είναι δεδομένη, ποιοι και πως είναι εκείνοι οι παράγοντες που εμποδίζουν την πρόοδο ή ακόμη και την αποδοχή της? Καθόσον επιχειρούμε προσεγγίσεις επί της γεωπολιτικής, θα προσεγγίσουμε το θέμα μέσα από τους ανταγωνισμούς που υφίστανται.

Μια γενική θεώρηση για την Ευρωπαϊκή Ένωση (Μέρος Α’)

Ένα ζήτημα που προκαλεί αφενός σύγχυση κι αφετέρου ανάσχεση της εξέλιξης της ΕΕ, είναι η σχέση της προς το ΝΑΤΟ και η σύγκριση με τις ΗΠΑ. Το ΝΑΤΟ ήδη από το 1949 (οκτώ χρόνια πριν τη Διακήρυξη της Ρώμης) που δημιουργήθηκε, είχε σαφή προσανατολισμό στην αμυντική θωράκιση της Ευρώπης, αλλά με μια διαφορά που διαφεύγει πολλών. Θωράκιση έναντι του τότε ρωσικού (σοβιετικού) παράγοντα, άρα πρωτίστως προς εξασφάλιση των συμφερόντων των ΗΠΑ ως πολιτικός στόχος, ένας και μόνος όπως επισημάνθηκε και στο προηγούμενο σχετικό άρθρο. Αναπόδραστα προκλήθηκε μια ταύτιση προς το ΝΑΤΟ ενώ παράλληλα η κοινή παρουσία αρκετών κ-μ και στους δύο οργανισμούς, δεν ευνοούσε την ανάπτυξη αμυντικών δυνατοτήτων εντός των πλαισίων της ευρωπαϊκής κοινής πορείας, όπως αυτή εξελίσσονταν. Το ΝΑΤΟ έχει προσφέρει στις χώρες της Ευρώπης τη δυνατότητα (αρχικά) να μην ανταγωνίζονται μεταξύ τους, όμως εξελίχθηκε σε παγίδα (μεταγενέστερα) που επέφερε σύγχυση και εμπόδισε την εξέλιξη. Πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη η πλήρης ταύτιση κάποιων κ-μ προς την ατλαντική αμυντική λογική καθώς επίσης ότι μετά τη μεγάλη διεύρυνση του 2004 με την είσοδο των πρώην ανατολικών χωρών (η νέα Ευρώπη κατά Κίσινγκερ) ο ατλαντικός προσανατολισμός ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο. Συνεπώς υποβόσκει ένας χρόνιος ανταγωνισμός και μια διάθεση αποφυγής επικάλυψης που δεν ευνοεί την αμυντική (μετ)εξέλιξη της ΕΕ. Να παραθέσουμε ένα απλό παράδειγμα της εμμονής που αποκτούν συν τω χρόνω οι γραφειοκρατίες. Όταν κάποιος αφιχθεί κι εισέλθει στο χώρο του αεροδρομίου των Βρυξελλών θα δει μια επιγραφή να τον καλωσορίζει στην πόλη που έχει την έδρα του ΝΑΤΟ, αγνοώντας ότι στην ίδια πόλη είναι η έδρα των οργάνων της ΕΕ, η ύπαρξη των οποίων αν μη τι άλλο τροφοδοτεί με σημαντικά έσοδα δεκαετίες τώρα την οικονομία του Βελγίου.

Λόγω της πολιτικής εγγύτητας (προσκόλλησης) μεταπολεμικά με τις ΗΠΑ, σε πλείστες όσες περιπτώσεις υπήρξαν σκέψεις και συγκρίσεις προς εκείνες σε ότι αφορά την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως όταν ιδρύθηκε η ΕΕ, υπήρξε η άποψη ότι οικοδομούνται οι Ενωμένες Πολιτείες της Ευρώπης. Πρόκειται για άποψη απλοϊκή κι εσφαλμένη, που ουδεμία σχέση έχει με την πραγματικότητα. Διότι η ΕΕ συντίθεται από κυρίαρχα κράτη που επιθυμούν να έχουν ένα κοινό βηματισμό μέσα σε έναν υπερεθνικό οργανισμό. Δεν πρόκειται για γεωγραφικές περιοχές που θέλουν να καταστήσουν την πολιτική τους έκφραση πιο δυνατή οπότε συνθέτουν μια ομόσπονδη κρατική οντότητα. Επίσης στο θέμα των ΗΠΑ πρέπει να έχουμε πάντα κατά νου ότι διήλθαν ενάμιση αιώνα και μεσολάβησε ένας τετραετής εμφύλιος πόλεμος ώστε να ομογενοποιηθούν σχετικά, χωρίς όμως να μας διαφεύγει πως ακόμη και σήμερα οι απόψεις/αντιλήψεις διαφέρουν αισθητά ανάμεσα σε πολλές πολιτείες. Κι αυτό θα πρέπει να είναι ένα σοβαρό κρατούμενο στη σύγκριση με την εξελικτική πορεία της Ένωσης επτά δεκαετίες τώρα.

Πέραν όμως των όποιων παγιωμένων συσχετισμών και στρεβλώσεων, υφέρπει ποικιλοτρόπως μια αρνητική ρητορική για την ΕΕ, όχι μόνο ως προς την απόδοση αλλά και ως προς την ίδια την αξία της υπόστασης. Ονομάζεται ευρωσκεπτικισμός κι είναι μια σοβαρή κατάσταση. Έχει εκδηλωθεί αρκετές φορές και με διαφορετικές μορφές. Που είναι η Ευρώπη στο συριακό ζήτημα? Πως στέκεται απέναντι στην Κίνα? Γιατι δεν επενέβη στον Έβρο προ πενταετίας όταν η Τουρκία πήγε να ταράξει τα νερά (sic)? Πολλά τέτοια ερωτήματα έχουν αναδυθεί και πολλές φορές έχουν μείνει αναπάντητα. Κι όταν κάτι δεν έχει απάντηση, τότε παράγει αμφιβολία και μειώνει την προσδοκία. Όμως όταν για κάθε σοβαρό ζήτημα εγείρεται το ερώτημα περί της ευρωενωσιακής ή μη συμμετοχής κι αποτελεσματικότητας, αυτό καταδεικνύει ότι η ΕΕ δεν περνάει απαρατήρητη κι αποτελεί κρίσιμο παράγοντα. Να μην διαφεύγει της προσοχής μας ότι τις τελευταίες δεκαετίες και στο σύνολο σχεδόν των κ-μ οι οικονομικές συνθήκες και οι δημοσιονομικοί περιορισμοί έχουν άμεσο αντίκτυπο στην καθημερινότητα των ευρωπαίων πολιτών. Κι αυτή αποτυπώνεται έντονα στη συνείδηση τους. Κι όταν δεν είναι καλή, θαμπώνεται το σύνολο του οικοδομήματος κι αυτό ενισχύεται μελανότερα. Είτε γιατί η ΕΕ έχει παρουσιαστεί από τους πολιτικούς ως η Γη της Επαγγελίας είτε οι κοινωνίες έχει κρατήσει στο θυμικό τους εποχές συνεχούς βελτίωσης του βιοτικού επιπέδου, οι οποίες έχουν παρέλθει μέσα στο παγκοσμιοποιημένο πλαίσιο.

Για την οικονομία της συζήτησης σε αυτό το άρθρο αλλά και για όποια άλλα μελλοντικά, θα εισάγουμε την αντίληψη της στήλης περί πολιτικής, επί της οποίας υφίσταται μια διαστρεβλωμένη αντίληψη κι εφαρμογή. Διότι υπάρχει η παραγωγική πολιτική (policy) που αφορά την ποιότητα της πολιτικής, τις ακολουθούμενες διαδικασίες και την προώθηση/διάχυση της, όπου το ζητούμενο είναι η ουσιαστική προσέγγιση των θεμάτων και η επίλυση τους. Υφίσταται όμως και η διαχειριστική πολιτική (politics) που αποδίδεται και ως μικροπολιτική, όπου απλά στόχος είναι η ικανοποίηση των ακροατηρίων και η συνεπακόλουθη (επαν)εκλογή. Σε όρους ΕΕ η παραγωγική πολιτική θα προσπαθήσει να βρει αμοιβαία αποδεκτές λύσεις, ώστε όσο έργο παραχθεί να φθάσει ως προστιθέμενο αποτέλεσμα στα κ-μ. Σε αντιδιαστολή, η διαχειριστική πολιτική θα ασχοληθεί ψηφοθηρικά με τα όποια θέματα αποσκοπώντας στην άγρα εντυπώσεων και την αποφυγή αρνητικών δημοσκοπικών αποτελεσμάτων και ποσοστιαίων απωλειών στην κάλπη.

Θα τονίζουμε δε διαρκώς ότι η ΕΕ είναι μια πολιτική ένωση και μια νεωτεριτικότητα την οποία οι πολιτικοί των κ-μ πρέπει πρωτίστως να ενστερνιστούν και να υπηρετήσουν παράγοντας πολιτική. Δυστυχώς όμως είναι κοινή η αντίληψη ότι οι ευρωπαίοι πολιτικοί (τουλάχιστον σήμερα) έχουν αυτοσκοπό την επανεκλογή τους στη χώρα προέλευσης τους, φυσικά με ανάλογες διακυμάνσεις ανά κ-μ και πολιτική αντίληψη. Ας προσπαθήσουμε να προσομοιώσουμε σε όρους τρέχουσας πολιτικής. Σε μια εποχή όπου ο όρος «Άμυνα» επανατοποθετείται και μάλιστα κεντρικά, έχει φουντώσει η συζήτηση για τεράστια ποσά που διατεθούν σε αυτή. Τούτο φαίνεται απλό αλλά δεν είναι, ούτε η εξεύρεση των χρημάτων είναι το μείζον. Αυτό είναι ότι η αμυντική βιομηχανία στην Ευρώπη είναι πολυδιασπασμένη (fragmentation). Κι αυτό της αποστερεί σημαντικές δυνατότητες. Που δεν έχει η αντίστοιχη των ΗΠΑ κι όχι γιατί είναι καλύτερη, αλλά διότι απλά οι ΗΠΑ κατόρθωσαν να εντάξουν τις εταιρείες τους σε έξι μεγάλα σχήματα κι έτσι να κινούνται καλύτερα στο διεθνές στερέωμα. Επιπρόσθετα και παρά την προσπάθεια να υπάρχουν κοινοί οικονομικοί στόχοι, οι ανά χώρα κοινωνικές αντιλήψεις και δημοσιονομικές λειτουργίες διαφέρουν. Οπότε καθίσταται δυσχερής η ομαλή κι απλουστευμένη λειτουργία της αμυντικής βιομηχανίας, όταν αντίστοιχα στις ΗΠΑ να επιτυγχάνουν ισχυρής στήριξης από την ομοσπονδιακή κυβέρνηση. Πόσο εύκολο είναι αναλογικά στην Ευρώπη ο πολιτικός της Χ χώρας να δεχθεί την μεταφορά μιας βιομηχανικής μονάδας στην Ψ χώρα ώστε να πάψουμε να έχουμε πολυάριθμα σχήματα που εμποδίζουν την κοινή πλην όμως μακροπρόθεσμη βελτίωση, απόδοση και υπεραξία. Διότι ο μέσος πολιτικός και η κοινωνία βλέπουν κυρίως βραχυπρόθεσμα. Ο κύριος λοιπόν λόγος του ευρωσκεπτικισμού είναι ότι δεν έχει παραχθεί σοβαρή παραγωγική πολιτική που θα είναι αντιληπτή στους ευρωπαίους πολίτες. Ένας άλλος παράγοντας που ευνοεί τον ευρωσκεπτικισμό και που δεν έχει προβληθεί ανάλογα, είναι ότι η Ευρώπη διαθέτει σημαντικές αξίες επί των οποίων εστίασε το αρχικό όραμα. Σήμερα παρατηρείται μια από δεκαετίες πτώση έως και απαλοιφή πολλών κοινωνικών αξιών στις επιμέρους αλλά και στο όλον της ευρωπαϊκής κοινωνίας, με φυσική συνέπεια η απώλεια αυτή να επιδρά ανάλογα στη διάβρωση της ευρωπαϊκής ιδέας.

Μια καλή απάντηση στην περίπτωση όπου ο ευρωσκεπτικισμός κατόρθωνε και διέλυε την Ένωση, δίνει ο προερχόμενος από τις Κάτω Χώρες (κι όχι Ολλανδία) δημοσιογράφος Χέϊρτ Μακ στο βιβλίο του «Τι γίνεται εάν η Ευρώπη διαλυθεί», το οποίο έγραψε με αφορμή την περιπέτεια του Ελληνικού χρέους. Κι αν κάποιον δεν τον πείθει μια τέτοια άποψη, τότε καλό θα ήτανε να σταθούμε στο περίφημο Brexit, την έξοδο του ΗΒ από την ΕΕ. Η Μεγάλη Βρετανία επιθυμούσε μεγαλύτερη δυνατότητα κινήσεων διεθνώς κι εγγύτερα προς τις ΗΠΑ. Έθετε ως πολύ σοβαρό το θέμα της εσωτερικής ασφάλειας εξαιτίας της λαθρομετανάστευσης. Δυσφορούσε διότι εθνικοί πόροι κατευθύνονταν προς ευρωπαϊκά κονδύλια. Σήμερα και σε μονοψήφιο χρονικό αριθμό ετών μετά την έξοδο, ποια είναι η κατάσταση για το ΗΒ? ΔΕΝ έχει επιτύχει καλύτερη θέση διεθνώς και η αποστροφή της νέας αμερικανικής διακυβέρνησης είναι φανερή. ΔΕΝ βελτίωθηκε η εσωτερική ασφάλεια, μάλλον επιδεινώθηκε. ΔΕΝ βελτιώθηκε η οικονομία αλλά υπέστη επιβράδυνση και σοβαρά πλήγματα. Τελικά ποιος έχασε από το brexit? Η ΕΕ πάντως όχι. Διότι η βρετανική άποψη ήταν πάντοτε ανασχετική για την εξέλιξη της ΕΕ και κραυγαλέα υποστηρικτική προς το ΝΑΤΟ. Μπορούμε κάλλιστα να διαπιστώσουμε το βρετανικό προβληματισμό για το γεωπολιτικό αυτογκόλ. Κι η πρόσφατη Σύνοδος στο Λονδίνο, αυτό ακριβώς μας δείχνει, μια βρετανική αγωνία επανατοποθέτησης στα ευρωπαϊκά θέματα, την οποία με τα ανάλογα προσχήματα έχουν αρχίσει να θέτουν σε όλα την κλίμακα των οργάνων/στελεχών της ΕΕ. Πρωτοπόροι του ευρωσκεπτικισμού ήτανε ανέκαθεν οι βρετανοί, αλλά αυτοί είναι τώρα οι χαμένοι κι όχι οι 27 που έχουν παραμείνει, όσο αργή ή ακόμη κι εκκωφαντικά απούσα κι αν είναι σε διάφορα θέματα η ΕΕ. Βεβαίως και πρέπει να επισημάνουμε ότι πλείστα όσα θέματα στον τομέα της ευρωπαϊκής αμυντικής ολοκλήρωσης και της ανάπτυξης ευρωπαϊκών αμυντικών δυνατοτήτων, κυριολεκτικά απέκτησαν άλλη δυναμική.

Όλα τα παραπάνω, κατά το μάλλον ή το ήττον, επηρεάζουν ποικιλοτρόπως τη χώρα μας ως κ-μ. Ένας όμως ιδιαίτερος παράγοντας για την ΕΕ είναι και η Τουρκία. Ο συσχετισμός αυτός έχει άμεση επίδραση στα εθνικά μας θέματα και στο «σχετίζεσθαι» με την αναθεωρητική γείτονα χώρα. Διότι πρέπει να είναι διαρκής η μετακίνηση από την μεγάλη στην μικρή εικόνα και τανάπαλιν. Να εστιάζουμε μεν στην ευρωπαϊκή μας πορεία και την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, αλλά ταυτόχρονα να εξασφαλίζουμε τα συμφέροντα ασφαλείας μας έναντι της αναθεωρητικής γείτονος, επί των οποίων υπάρχουν διάφορα διπλωματικά (κι όχι μόνο) στελέχη που ανερυθρίαστα υποστηρίζουν ότι προς ώρας αυτά δεν απειλούνται από την Τουρκία……. Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι οι οικονομικές σχέσεις πολλών κ-μ με αυτό που σήμερα αποκαλούμαι Τουρκία είναι πολύ παλιές κι έχουν εκκινήσει λίγες δεκαετίες μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης. Εδραιωμένες σε διαχρονικά συμφέροντα έχουν ποτίσει τις διάφορες κρατικές γραφειοκρατίες, ώστε η συζήτηση περί Τουρκίας να επανέρχεται κατά τρόπο «εντός, εκτός κι επί τα αυτά». Οπότε η σημερινή συζήτηση που έχει εγερθεί περί ανάγκης ή μη συμμετοχής της Τουρκίας στην ευρωπαϊκή αμυντική αρχιτεκτονική, έχει να κάνει και με αυτές τις πεποιθήσεις. Έχει βέβαια να κάνει όμως και με το ρόλο που έχει αποκτήσει η Τουρκία μέσα στο ΝΑΤΟ, για το οποίο και τον τρόπο που επισκιάζει την ΕΕ αναφερθήκαμε παραπάνω. Η συμμετοχή της Τουρκίας μπορεί να επαναφέρεται συχνά και να υπάρχει μια επαναλαμβανόμενη παραφιλολογία, αλλά τα πράγματα είναι ξεκάθαρα για τη γείτονα. Σε επίπεδο ευρωπαϊκών κοινωνιών είναι δεδομένη η αποστροφή και η ουτοπία όπως αποτελέσει μέλος της ευρωπαϊκής οικογένειας. Καθόσον μπορεί εύστοχα να υποστηρίξει κάποιος ότι η πολιτική δεν έχει συναισθηματισμούς, είναι ταυτόχρονα πολύ εύκολο να αποκοπεί από ευρωπαϊκές δραστηριότητες καθόσον δεν αντιπροσωπεύει έναν «ομονοούντα συνεργάτη (like minded partner)». Ο όρος αυτός έχει δημιουργηθεί και περιλαμβάνεται σε πλείστα όσα έγγραφα της ΕΕ που αφορούν σε διεύρυνση των συνεργασιών με άλλες χώρες (πχ Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ, Καναδά κλπ) και αναφέρεται σε χώρες που σέβονται το Διεθνές Δίκαιο που μοιράζονται κοινές αξίες και αρχές με τα κ-μ της ΕΕ, και έχουν καλή γειτονία με αυτά, χαρακτηριστικά από τα οποία η Τουρκία απέχει παρασάγγας. Προς επίρρωση των αναγνωστών και δίχως καμία μικροπολιτική σκοπιμότητα, με αυτή την αξιακή προσέγγιση ερμηνεύεται η πρόσφατη δήλωση του Έλληνα Υπουργού στο Άτυπο Συμβούλιο Άμυνας.

Συνοψίζοντας μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι η εξελικτική πορεία της ΕΕ πέραν της πολλαπλότητας των πολιτικών θεμάτων που αναφύονταν, είχε ανέκαθεν να αντιμετωπίσει σοβαρά ζητήματα συσχετισμών. Κι όσο χρονικά ερχόμαστε από το παρελθόν εγγύτερα προς το σήμερα, μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι υπήρξε σοβαρό πολιτικό έλλειμμα. Διότι οι πολιτικοί της κατά μεγάλο ποσοστό, επέλεξαν τη διαχειριστική κι όχι την παραγωγική πολιτική.