Πώς λειτούργησε η Επιτροπή

Γράφει ο Μάριος Ευρυβιάδης

Μια αυθεντική και έγκυρη πηγή πρωτογενών πληροφοριών για το προδοτικό πραξικόπημα και για τις δυο Τουρκικές επιδρομές το καλοκαίρι του 1974 υπήρξε η Ειδική Επιτροπή της Αμερικανικής Βουλής των Αντιπροσώπων- House Select Intelligence Committee- με Πρόεδρο τον Δημοκρατικό Βουλευτή της Νέας Υόρκης  Otis Pike, γνωστή ως η Pike Committee.

Η Ειδική Επιτροπή Pike – μαζί με την αντίστοιχη της στην Γερουσία του Γερουσιαστή Frank Church- συστάθηκε αρχές του 1975 με χρονικό όριο ενός έτους και με εντολή να διερευνήσει την κατάχρηση εξουσίας εντός και εκτός Αμερικής από την λεγόμενη “Κοινότητα Πληροφοριών” (“Intelligence Community”),  δηλαδή την CIA και να καταθέσει σε Τελική Έκθεση της (Final Report),   θεραπευτικές εισηγήσεις στην ολομέλεια της Αμερικανικής Βουλής.

Ήδη από το 1973 η Αμερική ταλανίζονται από το σκάνδαλο Watergate το οποίο αυξανόμενα καταδείκνυε  την  εμπλοκή της κυβέρνησης Νίξον σε σκανδαλώδεις εσωτερικές παρανομίες που τελικά οδήγησαν στη παραίτηση του Προέδρου Νίξον στις 8 Αυγούστου  1974.

Ταυτόχρονα δημοσιογραφικές αποκαλύψεις έδειχναν την πιθανή εμπλοκή της CIA στο σκάνδαλο (και άλλων υπηρεσιών όπως η FBI)  όπως επίσης και την κατάχρηση εξουσίας της CIA από δράσεις της σε διάφορα μέρη του κόσμου. Το σκάνδαλο Watergate και οι καταχρήσεις εξουσίας της CIA, ώθησαν το Κογκρέσο να αναζητήσει απαντήσεις, ως είθιστε,  με μια σειρά Ακροάσεων (Hearings)  στα δυο νομοθετικά του Σώματα. Οι Ακροάσεις στην Βουλή, βάσει  εντολών,  διερεύνησαν την περίοδο 1968-1974.

Στην περίπτωση της η Επιτροπή Pike αποφάσισε  να διερευνήσει, μεταξύ άλλων, τον ρόλο και την αποτελεσματικότητα της CIA σε έξι διεθνείς κρίσεις, μια εκ των οποίων ήταν η κρίση στην Κύπρο του 1974. (Οι υπόλοιπες ήταν, Βιετνάμ -1968 Tet Offensive,  η  εισβολή του Συμφώνου της Βαρσοβίας το 1968 στην Τσεχοσλοβακία, ο Πόλεμος της Μέσης Ανατολής του 1973, το  πραξικόπημα της Πορτογαλίας του 1974, και ο πόλεμος του 1971 μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν).

Θέλω να υπογραμμίσω εξαρχής πως πέραν των αρχικών πρωτογενών αποκαλύψεων του αείμνηστου δημοσιογράφου της Washington Post Lawrence Stern, που ενσωματώθηκαν στα δυο εμβληματικά του κείμενα  -“Bitter Lessons: How We Failed in Cyprus”, Foreign Policy (Summer, 1975) και The Wrong Horse: the Politics of Intervention and the Failure of American Diplomacy (1977)- το έργο της Επιτροπής  Pike για τα γεγονότα του 1974 παραμένει αξεπέραστο.

Παρά το γεγονός ότι η Επιτροπή Pike παρήγαγε ένα χωρίς προηγούμενο  έργο- που δημοσιεύθηκε σε έξι ογκώδεις τόμους τον Ιανουάριο του 1976- δεν κατάφερε να εκδώσει την Τελική Έκθεση της που συμπεριλάμβανε τα αποτελέσματα, τα συμπεράσματα και εισηγήσεις της για αποτελεσματική αντιμετώπιση των κακώς εχόντων. Η Τελική Έκθεση συμπεριλάμβανε και τα συμπεράσματα της Επιτροπής για την Κύπρο.

Σε όλη την διάρκεια των Ακροάσεων στο Κογκρέσο αλλά και στον τύπο, λάμβανε χώρα μια επική σύγκρουση μεταξύ της Νομοθετικής και Εκτελεστικής εξουσίας αναφορικά με τον κατά το Σύνταγμα ρόλο τους. Στην συγκεκριμένη  περίπτωση η σύγκρουση  προσωποποιήθηκε σε μια αντιπαράθεση των μελών της Επιτροπής και ειδικά του Pike με τον Υπουργό Εξωτερικών Κίσινγκερ και τη CIA. Μάλιστα αποδίδεται και μια απειλή κατά του Pike στον νομικό σύμβουλο της CIA (Mitchell Rogovin ) ως εξής : “Pike will pay for this, you wait and see we [the CIA] will destroy him for this.”

Ο Κίσινγκερ και η CIA επικαλέσθηκαν λόγους “εθνικής ασφάλειας” κατά της δημοσιοποίησης της 338 σελίδων Τελικής Έκθεσης της Επιτροπής. Και η ολομέλεια της Βουλής, που είχε τον τελευταίο λόγο, πείστηκε από την κυβέρνηση και δεν επέτρεψε την δημοσιοποίηση της.  Ευτυχώς όμως η Τελική Έκθεση διέρρευσε σχεδόν αμέσως στον Αμερικανικό τύπο και πρωτοδημοσιεύθηκε – όχι ολόκληρη- σε δυο συνέχειες στην εβδομαδιαία εφημερίδα  της Νέας Υόρκης  The Village Voice  με τον χαρακτηριστικό τίτλο “The CIA Report the President Doesn’t Want You to Read” (February 16 και 23, 1976). Μαζί με τους έξι τόμους των Ακροάσεων – η Κύπρος καλύπτετε στον έκτο τόμο – η Τελική Έκθεση παρέχει τα πρώτα έγκυρα στοιχεία για τον ρόλο της CIA και του Κίσινγκερ το 1974.

Από τις Ακροάσεις και την Τελική Έκθεση – που κυκλοφόρησε σχεδόν ολόκληρη στην Αγγλία το 1977 από το Ίδρυμα Bernard Russell- και για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου επέλεξα να σχολιάσω  συνοπτικά τις τέσσερις παρακάτω θεματικές που προκύπτουν από τις Ακροάσεις και την Τελική Έκθεση.

Α. Την συνταγματική σύγκρουση – στην πραγματικότητα τον πόλεμο – μεταξύ του Κίσινγκερ και της Επιτροπής Pike για πρόσβαση στο Μνημόνιο Διαφωνίας (DISSENT MEMORANDUM: Critique of the Substantive Handling of the Cyprus Crisis) του αξιωματούχου του Υπουργείου Εξωτερικών  για την Κύπρο Thomas Boyatt της 9ης Αυγούστου 1974,  στο όποιον ο  Κίσινγκερ κατηγορείται ευθέως ως υπαίτιος της κρίσης.

Β. Την ένορκη κατάθεση στην Επιτροπή του Αμερικανού  Πρέσβη στην Αθήνα Henry Tasca για την περίοδο της κρίσης.

Γ.  Την “Μετά-Θανάτια Έκθεση” (Post- Mortem Report) της CIA για την κρίση.

Δ. Τον ρόλο του “αόρατου δικτάτορα” Ιωαννίδη και την σχέση του με πράκτορες της CIA στην Αθήνα και ειδικά του περιβόητου Gustav Laskaris Avrakotoς, γνωστού ως Gust.

Σύγκρουση και Μνημόνιο Διαφωνίας  Boyatt

Η ύπαρξη και ουσία του Μνημονίου έγινε γνωστή εξαρχής από διαρροές και έρευνα της Επιτροπής. Η κυβέρνηση, δηλαδή ο Κίσινγκερ, που με την παραίτηση Νίξον κυριαρχούσε στην κυβέρνηση Ford, επικαλούμενος συνταγματικό προνόμιο και λόγους εθνικής ασφάλειας ήταν αρνητικός σε πρόσκληση της Επιτροπής να καταθέσει γενικά, αλλά και να επιτρέψει στον υφιστάμενο του Boyatt να καταθέσει και να παραδώσει το Μνημόνιο στην Επιτροπή. Απειλούμενος όμως με ποινική κλήτευση από την Επιτροπή υποχώρησε με ένα συμβιβασμό. Το Μνημόνιο δεν δόθηκε αυτούσιο αλλά αναμεμειγμένο (amalgamated) με αλλά συναφή έγγραφα, χωρίς ταυτότητα συγγραφέα. (Το Μνημόνιο αποχαρακτηρίστηκε το 2018 χάρη στις επίπονες προσπάθειες του εξαιρετικού National Security Archive, George Washington University).

Ο Boyatt ήταν ο καλύτερος γνώστης του κυπριακού με υπηρεσία στην Κύπρο (1967-72), γνώριζε ελληνικά και το 1974 ήταν υπεύθυνος του Γραφείου Κύπρου στο αμερικανικό ΥΠΕΞ. Ήταν ο αξιωματούχος ο οποίος από τον Απρίλιο του 1974 προειδοποιούσε υπομονετικά και επίμονα την Ουάσιγκτον να παρέμβει δραστικά και άμεσα ώστε το χουντικό καθεστώς Ιωαννίδη να τερματίσει τις ανατρεπτικές τους ενέργειες κατά της κυβέρνησης Μακαρίου. Αλλιώς, η Τουρκία θα εισέβαλε στην Κύπρο με ό,τι αυτό συνεπαγόταν για τα Δυτικά συμφέροντα αλλά και για την Κύπρο. Οι προειδοποιήσεις Boyatt για καθοριστική παρέμβαση αγνοήθηκαν, σχεδόν επιδεικτικά.

Υπογραμμίζω πως στο Μνημόνιο του ο Boyatt αμφισβήτησε ευθέως ως λανθασμένες, αναξιόπιστες, συγκρουόμενες με τα γεγονότα και πιθανόν εσκεμμένα παραπλανητικές εκθέσεις της CIA, πως δηλαδή ο Ιωαννίδης ακύρωσε/ανέβαλε σχεδιασμούς του για πραξικόπημα (που η CIA είχε εξασφαλίσει από πράκτορες της σε άμεση επαφή με Ιωαννίδη) και πως,  συνεπώς, δεν υπήρχε ανησυχία για πραξικόπημα τον Ιούλιο και με αφορμή την ανοικτή πλέον σύγκρουση Λευκωσίας – Αθήνας.

Η Επιτροπή στην Τελική Έκθεση συμπέρανε πως ο Boyatt, μαζί με τον συνάδελφο του Βοb Dillon (και αυτός με προϋπηρεσία στην Κύπρο) υπήρξαν, οι μόνοι αξιωματούχοι που προέβλεψαν με ακρίβεια τις συνέπειες μιας πραξικοπηματικής ανατροπής της κυπριακής κυβέρνησης από την χούντα του Ιωαννίδη.

Αξίζει να αναφερθεί εδώ πως πολλά χρόνια αργότερα ο Κίσινγκερ έμπλεξε  δημόσια το εγκώμιο του Boyatt και παραδέχθηκε πως κακώς  αγνόησε τις προτροπές του για δραστική παρέμβαση κατά της χούντας.

Η ένορκη κατάθεση στην Επιτροπή του Πρέσβη Tasca  

Ο Henry Tasca υπηρετούσε για δεκαετίες ως αμερικανός αξιωματούχος και υπήρξε για χρόνια φίλος και συνεργάτης του Νίξον. Είχε δηλαδή προσωπική σχέση μαζί του και, όπως όλη η κυβέρνηση Νίξον, είχε φιλικά αισθήματα προς την χούντα.

Η περίπτωση του είναι πολύ ενδιαφέρουσα διότι η ογκώδης εξάωρη κατάθεση του αποτελεί την πρώτη αφήγηση αξιωματούχου για τα γεγονότα με επίκεντρο την Αθήνα. Είναι επίσης σημαντική διότι ο Tasca θεωρεί τον εαυτό του θύμα συκοφαντίας από τον Κίσινγκερ με επιλεγμένες διαρροές στον τύπο, πιθανό θύμα παραπλάνησης από πράκτορες της Πρεσβείας του στην Αθήνα και, γενικά,  ως τον αποδιοπομπαίο τράγο της Ουάσιγκτον για τα γεγονότα.

Ο Tasca διαφωνεί με τον Boyatt υποστηρίζοντας πως οι εκθέσεις και προτροπές του ήταν υπερβολικές αλλά κυρίως επαναλαμβανόμενες. Πιο σημαντικό υποστηρίζει πως ποτέ δεν πήρε κατευθείαν οδηγίες από Ουάσιγκτον για δυναμική προσωπική παρέμβαση  και πως όταν το 1972 του ζητήθηκε το έκανε με τον Γεώργιο Παπαδόπουλο και απέτρεψε το τότε πραξικόπημα του Φεβρουαρίου.

Αντίθετα ο Ιωαννίδης δεν δεχόνταν επαφές με κανένα ξένο παρά μόνο με ελληνικής καταγωγής πράκτορες της CIA. Εξάλλου μόνο ελληνικά μιλούσε . Ανεξάρτητα ο Tasca ισχυρίζεται πως μέσω τους προειδοποιούσε τον Ιωαννίδη κατά καιρούς, να μην ανατρέψει τον Μακάριο. Τόσο δε σίγουρος ήταν ο Tasca για τα πράγματα που στις  15 Ιουλίου ήταν οικογενειακά  στην Επίδαυρο. Δεν αποκλείει όμως να ήταν θύμα παραπλάνησης από την Πρεσβεία του.

Η “Μετα-θανάτια” Έκθεση της CIA (“Post Mortem Report and Examination of the Intelligence Community’s Performance Before and During Cyprus Crisis of 1974”.)

Η Τελική Έκθεση της Επιτροπής είναι καταπέλτης κατά της CIA. Εξασφάλισε μεν τα σχέδια του Ιωαννίδη η CIA, όπως αναφέρει

στη “Μετά-θανάτια” Έκθεση της για πραξικόπημα από τον Ιούνιο   και εκτίμησε ορθά πως η υλοποίηση τους θα οδηγούσε σε Τουρκική εισβολή. Αλλά παραμονές του πραξικοπήματος, διαπιστώνει η Τελική Έκθεση, η CIA ακύρωσε τις εκτιμήσεις της βάσει επιπρόσθετων πληροφοριών (3 Ιουλίου) από μια “κανούργια αλλά μη δοκιμασμένη πηγή” (“a new and untested source”, κατά την Επιτροπή)

πως ο Ιωαννίδης ανέβαλε για το μέλλον τους σχεδιασμούς του. Εκ των υστέρων η CIA παραδέχεται πως “παραπλανήθηκε” από τον Ιωαννίδη.

Υπογραμμίζω εδώ πως η Επιτροπή εξασφάλισε το όνομα της  “πηγής” αλλά δεν διευκρινίζεται αν η πηγή ήταν αμερικανός ή  έλληνας πολίτης.

Στην Τελική Έκθεση η Επιτροπή επικρίνει με ειρωνία την CIA ότι στην “Μετα- θανάτια” Έκθεση της κατέληξε στο συμπέρασμα πως οι Τούρκοι ήταν ικανοποιημένοι με την πρώτη εισβολή και πως ο πόλεμος τελείωσε τον Ιούλιο.

Ιωαννίδης και  Avrakotos

Η πασίγνωστη δικαιολογία του Ιωαννίδη είναι πως οι Αμερικανοί  τον διαβεβαιώσαν πως δεν θα επέτρεπαν στους Τούρκους να εισβάλουν, δίνοντας του έτσι, έμμεσα, πράσινο φως για το πραξικόπημα. Ισχυρίζεται δηλαδή πως οι Αμερικανοί τον “κορόιδεψαν”.

Ποιός του έδωσε αυτές τις διαβεβαιώσεις, αν του τις έδωσε κάποιος και μετά τον κορόιδεψε;

Εδώ μόνο υποθέσεις υπάρχουν. Ο πιο πιθανός ήταν  ο Avrakotos (απεβίωσε το 2005), αν και στην Αθήνα υπήρχαν έγκυρες πληροφορίες πως κυκλοφορούσαν τότε και δυο άλλοι πράκτορες με υπηρεσία σε Ελλάδα και Κύπρο και με γνωστή αντι-Μακαριακή δράση: οι Peter Koromilas (γνωστός και ως Citron) και ο Eric Neff.

Για τον βίο και πολιτεία του Avrakotos τίποτα δεν ήταν γνωστό μέχρι την κυκλοφορία το 2003 του εκπληκτικά αποκαλυπτικού βιβλίου του George Crile, (Charlie Wilson’s War: The Extraordinary Story of How the Wildest Man in Congress and a Rogue CIA Agent Changed the History of Our Times), για τον ρόλο του Avrakotos και της CIA στο Αφγανιστάν.

Η μελέτη του Crile συνηγορεί υπέρ της υπόθεσης πως αυτός έδωσε τις διαβεβαιώσεις στον Ιωαννίδη, αν και δεν γράφεται κάτι τέτοιο στο βιβλίο. Ναι μεν ο Avrakotos μετέφερε επίσημα κατά καιρούς τις οδηγίες της Ουάσιγκτον στον Ιωαννίδη να μην κινηθεί κατά του Μακαρίου – όπως ισχυρίζεται ο Tasca, και άλλοι αξιωματούχοι- αλλά παράλληλα θα τον συμβούλευε το αντίθετο, δίνοντας του διαβεβαιώσεις πως η Ουάσινγκτον θα αναλάμβανε τα υπόλοιπα. (Στη γλώσσα των αμερικανικών πρακτικών η “μέθοδος” αυτή είναι γνωστή και ως “Two-Track Policy” με κλασική εφαρμογή κατά της Χιλής του Αλιέντε, 1973).

Στο βιβλίο του Crile περιγράφεται ένα ανάλογο περίπου περιστατικό με πρωταγωνιστή τον Αvrakotos. Ενώ επίσημα ο Αvrakotos – που στο βιβλίο ισχυρίζεται πως αυτός διοικούσε την Ελλάδα του Παπαδόπουλου- μετέφερε εντολή των Αμερικανών (του Προέδρου Τζόνσον) για την απελευθέρωση του φυλακισμένου Ανδρέα Παπαντρέου από την χούντα το 1967, ανεπίσημα συμβούλευσε τους Συνταγματάρχες να τον σκοτώσουν αλλιώς θα τον εύρισκαν μπροστά τους στο μέλλον να τους κυνηγά. Φέρεται κατά τον Crile να τους είπε, “Shoot the motherfucker because he’s going to come back to haunt you”.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Μια ευρύτερη και τεκμηριωμένη μελέτη υπό το ίδιο τίτλο δημοσιεύθηκε στα Τετράδια Νο 85-87: Αφιέρωμα για το 50 Χρόνια από την Τουρκική εισβολή στην Κύπρο