Γράφει ο Σάι Γκαλ, The African Report

Η διείσδυση της Τουρκίας στην Αφρική βασίζεται πλέον λιγότερο σε drones ή μεγάλες συμβάσεις και περισσότερο σε θεσμούς, πρότυπα και σύμβολα που, σιωπηλά, επαναπροσδιορίζουν την ίδια την κυριαρχία των κρατών.

Η Γαλλία συχνά εξηγεί την υποχώρησή της από το Σαχέλ επικαλούμενη τη Ρωσία και την ιδιωτική εταιρεία Wagner. Αυτό το αφήγημα είναι άνετο: ένας ορατός εχθρός είναι πιο εύκολος να περιγραφεί από έναν διάχυτο ανταγωνιστή. Κι όμως, το πιο εντυπωσιακό φαινόμενο δεν είναι οι Ρώσοι μισθοφόροι αλλά η αργή ανοικοδόμηση από την Τουρκία μιας «αόρατης αρχιτεκτονικής ισχύος».

Δεν είναι το θέαμα των drones πάνω από την έρημο που έχει την μεγαλύτερη σημασία· αυτό που μετράει είναι η συσσώρευση θεσμών και συμβόλων που σταδιακά αντικαθιστούν την γαλλική κηδεμονία με τουρκική πατρωνία.

Παράδειγμα η Σομαλία

Η Σομαλία — που δεν ήταν ποτέ μέρος της «Françafrique» — αποδεικνύει αυτό το μοντέλο. Γύρω από το αεροδρόμιο της Μογκαντίσου η Άγκυρα έχει συγκροτήσει ό,τι μοιάζει με παράλληλο κράτος: στρατιωτική βάση ικανή να εκπαιδεύσει χιλιάδες στρατιώτες, λιμάνι και αεροδρόμιο υπό μακροχρόνια σύμβαση, εθνικό νοσοκομείο με το όνομα του προέδρου Recep Tayyip Erdogan, και από το 2023 υποκατάστημα τουρκικής κρατικής τράπεζας — η πρώτη ξένη τράπεζα που άνοιξε στη χώρα εδώ και μισό αιώνα.

Πίσω από τη βιτρίνα των συμβάσεων βρίσκεται κάτι πιο τολμηρό: η σταδιακή εσωτερίκευση τουρκικών «σημείων ταυτότητας». Τράπεζες, λογιστική, υγεία και ασφάλεια συγκεντρώνονται κάτω από μια ξένη ομπρέλα. Αυτό που δοκίμασε η Άγκυρα στη Μογκαντίσου το επεκτείνει τώρα στο Σαχέλ — ακριβώς εκεί που η Γαλλία υποχωρεί.

Επέκταση του τουρκικού αποτυπώματος

Από το 2024 η Τουρκία «βάθυνε» αυτό το μοντέλο: νέες συμφωνίες ναυτικής-ασφάλειας με τη Σομαλία και δικαιώματα από κοινού εξερεύνησης ενέργειας διεύρυναν την παρουσία της στον Ινδικό Ωκεανό, ενώ ιδιωτικές εταιρείες ασφαλείας όπως η SADAT — συχνά περιγραφόμενη ως «τουρκική Wagner» — άρχισαν να δρα σιωπηλά στη Δυτική Αφρική, καλύπτοντας το κενό που άφησε η γαλλική αποχώρηση.

Το «αόρατο» αποτύπωμα της Τουρκίας έχει έτσι διαστάσεις παραστρατιωτικές, συνδέοντας το κράτος με proxies σε ένα ενιαίο συνεχές επιρροής.

Συμβόλαια που χαράσσουν κυριαρχία

Στην Αφρική, λιμάνια, αεροδρόμια και νοσοκομεία φέρουν τουρκικές υπογραφές. Αυτές οι συμβάσεις δεν είναι απλώς εμπορικές συναλλαγές· γράφουν την Άγκυρα στο ορατό υλικό της εθνικής κυριαρχίας.

Ένα συχνά παραγνωρισμένο στοιχείο είναι τα πρότυπα: το 2017 η Τουρκία ίδρυσε την Halal Accreditation Authority και μέσω της Organisation of Islamic Cooperation (ΟΙΚ) προώθησε τα κριτήριά της στις αφρικανικές αγορές. Αυτά τα πρότυπα — πέρα από θεολογικά ζητήματα — διαμορφώνουν αλυσίδες εφοδιασμού σε τρόφιμα και φάρμακα, και δίνουν στην Άγκυρα μια σιωπηλή αλλά διαρκή παρουσία σε αγορές τρισεκατομμυρίων.

Σύμβολα που αντικαθιστούν τη γαλλική παρουσία

Η εκπαίδευση και η θρησκεία αποτελούν άλλη μια διάσταση. Η Maarif Foundation, που ιδρύθηκε το 2016, λειτουργεί σε πάνω από 20 αφρικανικές χώρες με σχολεία που διδάσκουν το τουρκικό πρόγραμμα και γλώσσα. Οι κρατικές υποτροφίες της Τουρκίας έφεραν δεκάδες χιλιάδες Αφρικανούς φοιτητές στα πανεπιστήμια της Τουρκίας — μια γενιά που συνδέει τα διαμορφωτικά της χρόνια με την Κωνσταντινούπολη και όχι με το Παρίσι.

Η Diyanet χτίζει μνημειακά τζαμιά (όπως το Εθνικό Τζαμί στην Άκρα και το Abdulhamid II στη Τζιμπουτί) και η φιλανθρωπική της δράση στήνει γεωτρήσεις και ηλιακά πάνελ με το μισοφέγγαρο και το αστέρι. Αυτές οι καθημερινές υπενθυμίσεις δείχνουν ότι τα τουρκικά σύμβολα αντικατέστησαν τα σβησμένα γαλλικά.

Τα μέσα και οι μεταφορές ενισχύουν το αφήγημα: το κανάλι TRT Africa, που λανσαρίστηκε το 2023, εκπέμπει στα γαλλικά, αγγλικά, χάουσα και σουαχίλι. Η κρατική ειδησεογραφική υπηρεσία Anadolu Agency εκπαιδεύει Αφρικανούς δημοσιογράφους σε τουρκικές ακαδημίες. Η αεροπορική εταιρεία Turkish Airlines συνδέει την Κωνσταντινούπολη με πάνω από 50 αφρικανικούς προορισμούς — πολλές φορές η μόνη απευθείας γραμμή προς πρωτεύουσες του Σαχέλ. Όποιος ελέγχει τις διαδρομές και τη γλώσσα διαμορφώνει την αντίληψη των γεγονότων.

Τα drones δεν είναι απλώς όπλα

Ακόμα και τα drone, είτε εορτάζονται είτε φοβούνται, είναι πρωτίστως πολιτικά σύμβολα. Παραδόσεις Bayraktar TB2 στο Μπουρκίνα Φάσο, στο Μάλι και στο Νίγηρα σκηνοθετούνται ως τελετές “ανακτημένης κυριαρχίας”, φωτογραφίζονται και διαμοιράζονται στα δίκτυα. Οι ηγέτες τιμούν Τούρκους στελέχους και το drone γίνεται λιγότερο εργαλείο πολέμου και περισσότερο πιστοποιητικό ανεξαρτησίας από το Παρίσι.

Στη Βόρεια Αφρική η προσέγγιση της Άγκυρας παίρνει πιο λεπτές αλλά βαθύτερες μορφές. Σε Αλγερία, Τυνησία και Μαρόκο, τουρκικές εταιρείες συνδυάζουν κατασκευές και χρηματοδότηση με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες — σχολεία Maarif, τζαμιά υπό Diyanet και κέντρα Yunus Emre που διδάσκουν γλώσσα και ιστορία.

Ένας νέος τύπος ελέγχου

Η συνοχή της αρχιτεκτονικής είναι η καινοτομία της: η εκπαίδευση δημιουργεί πίστη, η θρησκεία νομιμοποίηση, η υποδομή ορατότητα, η χρηματοδότηση εξάρτηση, οι βάσεις προστατεύουν καθεστώτα και τα μέσα αναδιαμορφώνουν την αντίληψη. Δεν πρόκειται για φιλανθρωπία αλλά για μια στρωματοποιημένη μορφή μαλακού ελέγχου. Η Αφρική δεν στρέφεται πλέον ανακλαστικά προς το Παρίσι ή τις Βρυξέλλες, αλλά όλο και περισσότερο προς την Άγκυρα.

Η επιτυχία εξηγείται επειδή απηχεί τις προσδοκίες που άφησε ο αποικισμός. Το CFA franc, ελεγχόμενο από το Παρίσι, δεν βιώνεται ως τεχνικό εργαλείο αλλά ως σύμβολο εξάρτησης.

Το παράδοξο

Η Τουρκία, κράτος με βαρύ αποικιοκρατικό παρελθόν — ακόμη και με άρνηση της γενοκτονίας των Αρμενίων, καταπίεση των Κούρδων και κατοχή της Βόρειας Κύπρου — παρουσιάζεται σήμερα ως η αυθεντική αντι-αποικιακή φωνή. Δεν την καθιστά αξιόπιστη η διαγραφή του παρελθόντος της, αλλά η απογοήτευση με τη Γαλλία που κάνει την εναλλακτική πιο πειστική.

Πέρα από την Αφρική

Οι επιπτώσεις επεκτείνονται και πέρα από την Αφρική. Σε γαλλικές πόλεις όπως η Λυόν και η Μασσαλία, μέρος της νεότερης γενιάς πολιτών με μεταναστευτική καταγωγή από Τουρκία ή Μαγκρέμπ έρχεται ήδη σε επαφή με πολιτιστικές και εκπαιδευτικές πρωτοβουλίες που στηρίζει η Άγκυρα. Το ζητούμενο δεν είναι απλώς η διαπραγμάτευση ουρανίων συμφωνιών ή εμπορικών συμβολαίων, αλλά η διακριτική ικανότητα να επηρεάζεις ταυτότητες και φαντασιακά εντός της γαλλικής κοινωνίας.

Η Françafrique δεν τελείωσε με φωτιά. Διαλύθηκε. Η Άγκυρα κατάλαβε τη στιγμή όπου η Ευρώπη έχασε την εμπιστοσύνη στην αφήγησή της και την αντικατέστησε με άλλη. Τέτοιες αναμετρήσεις δεν κρίνονται με κηρύγματα αλλά με αξιοπιστία και συνέπεια. Αν η Γαλλία επιθυμεί να ηγηθεί πάλι, πρέπει να ξαναχτίσει εμπιστοσύνη ανάμεσα στις αξίες της και τη συμπεριφορά της. Διαφορετικά, την επόμενη δεκαετία δεν είναι μόνο ότι σημαίες μπορεί να καούν στην Μπαμάκο. Αυτό που μπορεί να χαθεί είναι η ίδια η ιδέα ότι η Γαλλία εξακολουθεί να ανήκει στο μέλλον της Αφρικής.

Παρέμβαση του αντιστράτηγου ε.α. Ιωάννη Μπαλτζώη στην τηλεόραση της “Ναυτεμπορικής”

Γιώργος Αϋφαντής: Τα Eurofighter είναι αρχή! Έρχονται περισσότερα. Η κούρσα εξοπλισμών δεν μας εξυπηρετεί. Η αποτροπή που θα μπορούσαμε να χτίσουμε πάνω της μια εξωτερική πολιτική είναι η κατασκευή μη επανδρωμένων αεροσκαφών μακρού πλήγματος. Δεν έχουμε πρόθεση και διάθεση να τα χρησιμοποιήσουμε. Πρέπει να πονέσουμε και εμείς τους Γερμανούς για τους αποφάσεις τους με τα Eurofighter στην Τουρκία.