Η τουρκική κυβέρνηση επιμένει στην πολιτική άρνησης της διεθνούς ή νομικής αναγνώρισης του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, σύμφωνα με επιστολή του υπουργού Εξωτερικών Χακάν Φιντάν που περιήλθε στην κατοχή του Nordic Monitor και κοινοποιήθηκε σε βουλευτές τον Ιούλιο.

Επιμέλεια: Χρήστος Κωνσταντινίδης

Στην επιστολή, την οποία αποκαλύπτει ο αυτοεξόριστος στη Στοκχόλμη πρώην διευθυντής της αγγλικής έκδοσης της εφημερίδας “Zaman”, Αμπντουλάχ Μποζκούρτ, ο Φιντάν περιγράφει τον τίτλο «οικουμενικός» ως «εσωτερική θεολογική ορολογία» του ορθόδοξου κόσμου, χωρίς νομική ή πολιτική σημασία στο πλαίσιο του τουρκικού ή του διεθνούς δικαίου. Υποστηρίζει ότι η Συνθήκη της Λωζάννης (1923) δεν προβλέπει ειδικό ρόλο για το Πατριαρχείο και επικαλείται τις αποφάσεις της Διάσκεψης της Λωζάννης που όριζαν τη θρησκευτική λειτουργία του θεσμού.

Ο Φιντάν σημειώνει επίσης ότι η Τουρκία δεν χρησιμοποιεί τον όρο «οικουμενικός» στις επίσημες επαφές της με το Πατριαρχείο και ότι ο Πατριάρχης περιορίζεται, κατά την τουρκική θέση, στο ρόλο του πνευματικού ηγέτη της μικρής ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας στην Τουρκία.

Η επιστολή επιχειρεί νομική τεκμηρίωση με αναφορά σε γνωμοδότηση της Επιτροπής της Βενετίας (2010), ωστόσο το κείμενο που απέστειλε ο Φιντάν παραλείπει σημεία της γνωμοδότησης που αναγνωρίζουν το δικαίωμα του πατριαρχείου στην αυτοπροσδιοριστική χρήση τίτλων και επικρίνουν την παρέμβαση του 2007 του Αρείου Πάγου της Τουρκίας. Η Επιτροπή της Βενετίας είχε επισημάνει ότι τέτοιες παρεμβάσεις εγείρουν προβλήματα συμβατότητας με το άρθρο 9 της ΕΣΔΑ για τη θρησκευτική ελευθερία και την αυτονομία θεσμών.

Το Πατριαρχείο, με έδρα το Φανάρι, θεωρείται διεθνώς «πρώτο μεταξύ ίσων» του ορθόδοξου χριστιανισμού και επικεφαλής κοινοτήτων περίπου 300 εκατομμυρίων πιστών. Η τουρκική άρνηση του οικουμενικού καθεστώτος εδράζεται, όπως αναφέρει η επιστολή, στην εσωτερική εφαρμογή του πλαισίου της Λωζάννης και στον φόβο ότι η αναγνώριση θα μπορούσε να οδηγήσει σε πολιτικά ή διεθνή προνόμια, συγκρίσιμα με αυτά του Βατικανού.

Το θέμα έχει και ευρύτερη πολιτική διάσταση. Η κυβέρνηση Ερντογάν, το εθνικιστικό MHP και μεγάλα τμήματα της αντιπολίτευσης υιοθετούν παρόμοια στάση, παρουσιάζοντας συχνά τις δραστηριότητες του Πατριαρχείου με καχυποψία. Δυτικές πρωτεύουσες και η Ε.Ε. εξακολουθούν να πιέζουν την Τουρκία για αναγνώριση του οικουμενικού ρόλου και για την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης, που έκλεισε το 1971.

Η επιστολή Φιντάν επανέφερε στην επικαιρότητα και το ζήτημα της νομικής προσωπικότητας του Πατριαρχείου, το οποίο εξακολουθεί να λειτουργεί μέσω ιδρυμάτων υπό κρατικό έλεγχο, γεγονός που περιορίζει τις δυνατότητές του και εγείρει ερωτήματα για τη συμμόρφωση της Τουρκίας με διεθνή πρότυπα θρησκευτικής ελευθερίας.

Το Πατριαρχείο συνεχίζει να διατηρεί ενεργό ρόλο στην παγκόσμια Ορθοδοξία —με πιο πρόσφατη παρέμβαση την παραχώρηση αυτοκεφαλίας στην Ουκρανική Εκκλησία— και καλείται να διαχειριστεί την ευαίσθητη ισορροπία ανάμεσα στον διεθνή του ρόλο και το περιοριστικό εσωτερικό πλαίσιο της Τουρκίας. Η διαφορά γραμμών ανάμεσα στην Άγκυρα και σε διεθνείς φορείς όπως η Επιτροπή της Βενετίας αναμένεται να διατηρήσει το ζήτημα στο επίκεντρο διπλωματικών τριβών.

Hakan_Fidan_letter_Patriachate

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ ΤΟΥ NORDIC MONITOR

Η Τουρκία τηρεί πολιτική αρνήσεων για το καθεστώς του Οικουμενικού Πατριαρχείου, αποκαλύπτει επιστολή της κυβέρνησης
13 Οκτωβρίου 2025

Η ελληνική ορθόδοξη μειονότητα στην Τουρκία κινδυνεύει να εξαφανιστεί.

Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος ευλογεί έναν Έλληνα κολυμβητή κατά τον εορτασμό των Θεοφανείων στην Κωνσταντινούπολη, 6 Ιανουαρίου 2024. (Φωτογραφία: YASIN AKGUL / AFP)

Η Τουρκία συνεχίζει να αρνείται το οικουμενικό καθεστώς του ηγέτη περίπου 300 εκατομμυρίων Ορθοδόξων παγκοσμίως, αρνούμενη να αναγνωρίσει το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης στην Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με πρόσφατη επιστολή του πρώην επικεφαλής της τουρκικής υπηρεσίας πληροφοριών που εξελίχθηκε σε κορυφαίο διπλωμάτη.

Η επιστολή, την οποία απέκτησε το Nordic Monitor, ενημέρωσε βουλευτές του τουρκικού Κοινοβουλίου τον Ιούλιο ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης δεν κατέχει καμία ειδική νομική ή διεθνή θέση πέραν του περιορισμένου του ρόλου ως πνευματικού ηγέτη της ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας στην Τουρκία.

Η επιστολή υπογράφεται από τον τούρκο Υπουργό Εξωτερικών Χακάν Φιντάν, ο οποίος υπηρέτησε για μια δεκαετία ως επικεφαλής της εθνικής υπηρεσίας πληροφοριών πριν τοποθετηθεί υπουργός Εξωτερικών το 2023. Η επιστολή ξεκαθάριζε ότι ο οικουμενικός τίτλος που χρησιμοποιεί το πατριαρχείο δεν φέρει νομική ή πολιτική σημασία ούτε κατά το τουρκικό ούτε κατά το διεθνές δίκαιο, πλαισιώνοντας τον ως εσωτερική θεολογική ορολογία εντός του ορθόδοξου κόσμου.

Αναφερόμενος σε ιστορικά στοιχεία, ο Φιντάν έγραψε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης του 1923, η οποία έθεσε τα θεμέλια της σύγχρονης τουρκικής Δημοκρατίας, δεν περιέχει προβλέψεις σχετικά με το καθεστώς του πατριαρχείου. Αντίθετα παρέπεμψε στις εργασίες της Διάσκεψης Ειρήνης της Λωζάννης της 10ης Ιανουαρίου 1923, όπου συμφωνήθηκε ότι το πατριαρχείο δεν θα ασχολείται πλέον με πολιτικά ή διοικητικά ζητήματα αλλά θα περιορίζεται αυστηρά σε θρησκευτικές υποθέσεις.

«Ο τίτλος ‘οικουμενικός’, που σημαίνει παγκόσμιος, είναι μια έννοια που αφορά τις πνευματικές σχέσεις ανάμεσα σε ένα ίδρυμα που αντιπροσωπεύει ένα αναγνωρισμένο θρησκευτικό σύστημα και τους πιστούς του», δήλωσε ο Φιντάν. «Με άλλα λόγια, αποτελεί εσωτερικό ζήτημα του ορθόδοξου κόσμου και της θεολογίας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο οικουμενικός χαρακτήρας ως πνευματικός τίτλος στις σχέσεις με άλλες ορθόδοξες εκκλησίες αφορά την χριστιανική θεολογία και τις σπουδές και δεν συνεπάγεται δικαιώματα ή προνόμια στη χώρα μας ή διεθνώς», πρόσθεσε.

Στην επιστολή του ο τούρκος υπουργός Εξωτερικών επανέλαβε την μακρόχρονη πολιτική της Άγκυρας να αρνείται τον οικουμενικό τίτλο του Ορθόδοξου Πατριαρχείου:

Ο Φιντάν τόνισε ότι ο οικουμενικός πατριάρχης, Βαρθολομαίος Α’, συμμετέχει περιστασιακά σε διεθνείς συναντήσεις, ορισμένες με την παρουσία και της Τουρκίας, αλλά υπογράμμισε ότι σε αυτά τα πλαίσια οι παρεμβάσεις του περιορίζονται «σε πνευματικά ζητήματα». Επιπλέον επισήμανε ότι στην Τουρκία ο πατριάρχης δεν χρησιμοποιεί τον τίτλο «οικουμενικός» στην επίσημη αλληλογραφία ή στις επαφές με κρατικές αρχές.

Ο υπουργός πρόσθεσε ότι και η ίδια η Άγκυρα δεν χρησιμοποιεί την ονομασία στις επαφές της με το πατριαρχείο και δεν έχει καμία υποχρέωση να το πράξει, επικαλούμενος γνωμοδότηση του 2010 της Επιτροπής της Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης, την οποία ανέφερε ως επιβεβαίωση ότι η Τουρκία δεν είναι νομικά δεσμευμένη να αναγνωρίσει τον τίτλο.

Το πατριαρχείο, με έδρα το Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, αναγνωρίζεται διεθνώς ως «πρώτος μεταξύ ίσων» στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο, κατέχοντας πνευματική πρωτοκαθεδρία επί περίπου 300 εκατομμυρίων πιστών παγκοσμίως. Επί αιώνες χρησιμοποιεί τον τίτλο «Οικουμενικός Πατριάρχης», προσωνυμία που υιοθετήθηκε ήδη από την βυζαντινή εποχή.

Η Τουρκία, όμως, απορρίπτει αυτό το οικουμενικό καθεστώς, επιμένοντας ότι στο πλαίσιο της Λωζάννης ο ρόλος του πατριαρχείου περιορίζεται στην εξυπηρέτηση των θρησκευτικών αναγκών της μικρής ελληνικής ορθόδοξης μειονότητας στη χώρα. Εθνικιστικοί κύκλοι στην Τουρκία συχνά υποστηρίζουν ότι η αναγνώριση του πατριαρχείου ως «οικουμενικού» θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε απαιτήσεις για πολιτικά προνόμια ή διεθνή στάση ανάλογη του Βατικανού.

Τόσο η ισλαμιστική κυβέρνηση του προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν όσο και ο εθνικιστικός του σύμμαχος, το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (MHP), καθώς και μεγάλα τμήματα της αντιπολίτευσης, συμμερίζονται την ίδια θέση στην άρνηση αυτού του καθεστώτος. Συχνά παρουσιάζουν τις δραστηριότητες του πατριαρχείου ως ύποπτες ή ακόμη και υπονομευτικές, υποστηρίζοντας χωρίς στοιχεία ότι υποσκάπτουν τα θεμέλια της τουρκικής Δημοκρατίας.

Ο Φιντάν, επικαλούμενος τη γνωμοδότηση της Επιτροπής της Βενετίας του 2010, επιχείρησε να δικαιολογήσει αυτή τη θέση, ωστόσο μια προσεκτική ανάγνωση του εγγράφου αποδίδει πολύ διαφορετικά συμπεράσματα. Ενώ η επιτροπή απέφυγε θεολογικές κρίσεις, τόνισε ότι το δικαίωμα της Ορθόδοξης Εκκλησίας να χρησιμοποιεί τους δικούς της τίτλους, συμπεριλαμβανομένου του «οικουμενικού», αποτελεί μέρος της θρησκευτικής ελευθερίας και της θεσμικής αυτονομίας σύμφωνα με το Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), σύμβασης δεσμευτικής για την Τουρκία.

Η γνωμοδότηση ανέφερε ρητά ότι το πατριαρχείο πρέπει να είναι ελεύθερο να χρησιμοποιεί τον οικουμενικό τίτλο του. Επιπλέον επέκρινε την απόφαση του Τουρκικού Αρείου Πάγου του 2007, που είχε χαρακτηρίσει τον οικουμενικό τίτλο «χωρίς νομική βάση» στην Τουρκία, κηρύσσοντας την ως ακατάλληλη παρέμβαση στην θρησκευτική αυτονομία. Η επιτροπή επισήμανε ότι τα κοσμικά δικαστήρια δεν είναι αρμόδια να αποφασίζουν σε θεολογικά ζητήματα.

Η Επιτροπή της Βενετίας απορρίπτει περαιτέρω την αναφορά της Τουρκίας στη Συνθήκη της Λωζάννης ως επιχείρημα για την άρνηση του οικουμενικού τίτλου, επισημαίνοντας ότι η συνθήκη δεν αναφέρεται στο θέμα και δεν περιέχει απαγόρευση της χρήσης του. Πρόσθεσε ότι η απαγόρευση ή ο περιορισμός της χρήσης του παραδοσιακού τίτλου του πατριαρχείου θα ήταν δύσκολο να δικαιολογηθεί υπό τα πρότυπα του ΕΣΔΑ, καθώς δεν θα άντεχε στην αναλογία.

Παραλείποντας αυτά τα σημεία, ο Φιντάν παρουσίασε μια παραμορφωμένη εικόνα της στάσης της Επιτροπής της Βενετίας, υπονοώντας στήριξη στη στενή προσέγγιση της Τουρκίας, ενώ στην πραγματικότητα η επιτροπή επέκρινε ακριβώς το είδος παρέμβασης που εφαρμόζει η Τουρκία.

Η επιστολή του Φιντάν αντανακλά την αποφασιστικότητα της Τουρκίας να τηρήσει αυτή τη γραμμή στο ζήτημα εν μέσω ανανεωμένης διεθνούς παρακολούθησης και καθιστά σαφές ότι το τουρκικό κράτος παραμένει βαρύ από βαθιά ριζωμένους φόβους ότι η αναγνώριση του οικουμενικού ρόλου του πατριαρχείου θα μπορούσε να ανοίξει την πόρτα σε διεθνή προνόμια ανάλογα με αυτά του Βατικανού.

Τα τελευταία χρόνια το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει διαδραματίσει ηγετικό ρόλο σε ορθόδοξα ζητήματα, κυρίως με την παραχώρηση αυτοκεφαλίας στην Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία, κίνηση που προκάλεσε την οργή της Μόσχας. Η απόφαση αυτή εξόργισε τους νεο-εθνικιστές συμμάχους του Ερντογάν, γνωστούς ως Ulusalcılar, μια ομάδα που συχνά ευθυγραμμίζεται με τη Ρωσία, το Ιράν και την Κίνα έναντι της Δύσης.

Οι δυτικές κυβερνήσεις και η Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν επανειλημμένα καλεί την Τουρκία να αναγνωρίσει το οικουμενικό καθεστώς του πατριαρχείου και να ανοίξει ξανά το Θεολογικό Σχολείο της Χάλκης, που έκλεισε από τις τουρκικές αρχές το 1971 για να εμποδίσει την εκπαίδευση ορθόδοξων κληρικών. Τον προηγούμενο μήνα, σύμφωνα με αναφορές, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντόναλντ Τραμπ έθιξε το ζήτημα σε συνομιλίες με τον Ερντογάν στον Λευκό Οίκο, μετά από παρέμβαση της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας ύστερα από συνάντηση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου με τον Τραμπ.

«Είμαστε έτοιμοι να κάνουμε ό,τι μας αναλογεί σχετικά με το σχολείο της Χειβέλιαντα», είπε ο Ερντογάν στον Τραμπ κατά τη συνάντηση. «Θα έχω την ευκαιρία να συζητήσω αυτό το θέμα με τον [Πατριάρχη] Βαρθολομαίο όταν επιστρέψω».

Η κυβέρνηση Ερντογάν έχει διασκεδάσει παρόμοιες δυνατότητες στο παρελθόν, αλλά απέτυχε να υλοποιήσει τις υποσχέσεις προς τη χριστιανική μειονότητα στην Τουρκία. Το πατριαρχείο εξακολουθεί να μην διαθέτει νομική προσωπικότητα, αναγκάζοντάς το να λειτουργεί μέσω ιδρυμάτων που υπόκεινται σε κρατική εποπτεία.

Επικαλούμενη επιλεκτικά την Επιτροπή της Βενετίας, η Άγκυρα επιχειρεί να ενισχύσει τη νομική της τεκμηρίωση, προβάλλοντας μόνο το σημείο ότι η Τουρκία δεν είναι υποχρεωμένη να χρησιμοποιεί τον τίτλο. Ωστόσο, επικριτές σημειώνουν ότι η ίδια γνωμοδότηση υπογραμμίζει επίσης το δικαίωμα αυτοπροσδιορισμού του πατριαρχείου και προειδοποιεί κατά της κρατικής παρέμβασης — σημεία που απουσιάζουν εμφανώς από την επιστολή του Φιντάν.

Για το πατριαρχείο, η διαφορά υπογραμμίζει την ευαίσθητη ισορροπία που πρέπει να διατηρεί, όπως πράττει εδώ και δεκαετίες: να υποστηρίζει τον οικουμενικό του ρόλο στην παγκόσμια Ορθοδοξία ενώ ταυτόχρονα να περιηγείται προσεκτικά το περιοριστικό εσωτερικό πλαίσιο της Τουρκίας.