Καρπό αθόρυβης έρευνας 25 ετών αποτελεί το βιβλίο «Ενα Σκοτεινό Δωμάτιο 1967 – 1974» του διευθυντή της εφημερίδας Καθημερινή Αλέξη Παπαχελά.

Περιέχει ντοκουμέντα που αποκαλύπτονται για πρώτη φορά και περιγράφει την εμμονή του χουντικού κατεστημένου με την Κύπρο, τον αχαλίνωτο εθνικισμό που διαπότιζε τις συνειδήσεις των ανθρώπων-κλειδιά και τις μοιραίες αποφάσεις οι οποίες, στο όνομα του οράματος της Eνωσης με την Ελλάδα, παρέσυραν τον ελληνισμό στη μεγαλύτερη εθνική τραγωδία μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Ο αναγνώστης θα διαβάσει εξομολογήσεις στον συγγραφέα Ελλήνων και Αμερικανών πρωταγωνιστών, αλλά και του ίδιου του Τούρκου πρωθυπουργού της εισβολής Μπουλέντ Ετζεβίτ.

Θα διαβάσει επίσης λέξη προς λέξη τι ειπώθηκε στο Πολεμικό Συμβούλιο στο ελληνικό Πεντάγωνο το πρωί της 20ής Ιουλίου 1974, ενώ η εισβολή είχε μόλις ξεκινήσει.

Από τα αποσπάσματα που προδημοσίευσε στην κυριακάτικη έκδοσή της η «Καθημερινή», το πρώτο  αφορά τα σενάρια των αμερικανικών υπηρεσιών για την έκβαση ενός ελληνοτουρκικού πολέμου και το δεύτερο την έναρξη της εισβολής των Τούρκων στην Κύπρο.

Σενάρια των αμερικανικών υπηρεσιών για την έκβαση ενός ελληνοτουρκικού πολέμου

Τι θα συνέβαινε όμως, αν όντως ξεσπούσε ένας ελληνοτουρκικός πόλεμος; Η έκθεση που είχαν συντάξει όλες μαζί οι αμερικανικές υπηρεσίες περιείχε τα σενάρια και τις προβλέψεις τους. Δύο παραρτήματά της παραμένουν απόρρητα. Το ένα αναλύει το εφιαλτικό σενάριο, σύμφωνα με το οποίο μία από τις δύο χώρες θα επιχειρούσε να πάρει με τη βία αμερικανικά πυρηνικά όπλα τα οποία ήταν αποθηκευμένα στη Σούδα και στο Ιντσιρλίκ. Η έκθεση προέβλεπε:

«Η εσκεμμένη πρόκληση ενός πολέμου στο εγγύς μέλλον μοιάζει απίθανη, αλλά κάποιου είδους ένοπλη αντιπαράθεση ή ένα επεισόδιο είναι πιθανά. Τα ελληνικά και τουρκικά σκάφη στην αμφισβητούμενη περιοχή θα μπορούσαν να ανταλλάξουν πυρά ύστερα από κάποια παρεξήγηση. Με δεδομένο πόσο οξυμένα είναι τα πνεύματα, κάποιοι πιστεύουν ότι τοπικά συμβάντα (πχ. με επίκεντρο το δικαίωμα της αλίευσης) μπορεί να οδηγήσουν σε ένα τοπικό επεισόδιο. Αλλά ακόμα και σε αυτές τις περιπτώσεις είναι πιθανό ότι Αθήνα και Aγκυρα θα προσπαθήσουν να αποφύγουν μια γενικευμένη σύγκρουση, προφανώς μέσω της αμερικανικής μεσολάβησης.

[… Ακόμα και αν ξεκινήσουν διαπραγματεύσεις, δεν μπορεί να βρεθούν γρήγορα ικανοποιητικές λύσεις. Οι διαφωνίες θα συνεχιστούν για καιρό, εν μέρει επειδή θα είναι δύσκολο για τους Τούρκους να επιβάλουν τον ρυθμό των ερευνών. Ο αριθμός των πραγματικών ερευνών που μπορούν να κάνουν οι Τούρκοι είναι εξαιρετικά περιορισμένος. Οι πλατφόρμες για γεωτρήσεις είναι σε περιορισμένη διαθεσιμότητα και δεσμευμένες για έρευνες σε άλλες περιοχές. Ετι περαιτέρω, όσο η περιοχή βρίσκεται στο επίκεντρο μιας διένεξης, οι πετρελαϊκές εταιρείες είναι απρόθυμες να διαθέσουν τις πλατφόρμες για γεωτρήσεις. Συνεπώς, το ζήτημα της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας και των ερευνών για πετρέλαιο είναι πιθανό να συνεχιστεί, μαζί με την πιθανότητα να τραυματιστεί και άλλο το ΝΑΤΟ».

Η έκθεση κατέληγε με την πρόβλεψη πως η Κύπρος δεν θα εμπλεκόταν άμεσα αν ξεσπούσε «ένας βραχύβιος πόλεμος μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας». Εκτιμούσε όμως πως «είναι μέσα στις δυνατότητες της Τουρκίας να αποκόψει την Κύπρο από κάθε πρόσβαση από την Ελλάδα και να ξεκινήσει μια επιτυχημένη απόβαση στο νησί, αν το αποφασίσει. Η Aγκυρα θα έκανε κάτι τέτοιο, ή στην απίθανη περίπτωση που η Ελλάδα επιχειρούσε να καταλάβει το νησί ή για να προστατεύσει την τουρκική μειονότητα εκεί, αν απειλείται»

Η αγωνία της Αγκυρας για τα 12 μίλια

Την ίδια περίοδο, την άνοιξη του 1974, οι αμερικανικές υπηρεσίες ήταν επικεντρωμένες κυρίως στην ένταση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Στο τραπέζι υπήρχε η απειλή για επέκταση των ελληνικών χωρικών υδάτων από 6 σε 12 μίλια, που εθεωρείτο ότι μπορούσε να οδηγήσει σε σύρραξη.

Η CIA προειδοποιούσε: «Νέες ενδείξεις ότι η Ελλάδα σκέφτεται την επέκταση των χωρικών της υδάτων σε 12 μίλια έχουν, σύμφωνα με πληροφορίες, οδηγήσει την Τουρκία στην απόφαση να αμφισβητήσει μια τέτοια κίνηση. Η επέκταση θα έχει ως αποτέλεσμα να στερήσει την Τουρκία από το να έχει δικαιώματα σε όλη σχεδόν την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου. Eνας αξιωματούχος του τουρκικού υπουργείου Εξωτερικών είπε “ιδιωτικά” στο νούμερο δύο της αμερικανικής πρεσβείας στις 12 Ιουνίου, ότι η κυβέρνησή του δεν ήταν σίγουρη για τις προθέσεις της Αθήνας, αλλά φοβόταν πως οι Eλληνες ίσως προχωρήσουν στην επέκταση πριν από τη Διάσκεψη για το Δίκαιο της Θάλασσας στο Καράκας την επόμενη εβδομάδα.

Ο αξιωματούχος είπε ότι η Τουρκία δεν θα δεχθεί τα 12 μίλια και ισχυρίστηκε ότι το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας της Τουρκίας έχει ήδη αποφασίσει να αμφισβητήσει έμπρακτα μια τέτοια ενέργεια με τα πολεμικά της σκάφη. Ο αξιωματούχος εξήγησε ότι τα 12 μίλια θα περιόριζαν την ανεμπόδιστη ναυσιπλοΐα της Τουρκίας στο κεντρικό Αιγαίο σε δύο μόνο σημεία. Επέμενε δε ότι η Τουρκία δεν μπορούσε να δεχθεί το Αιγαίο σαν ελληνική λίμνη ούτε να απεμπολήσει τα δικαιώματά της. Επανέλαβε την επιθυμία της Aγκυρας για διαπραγματεύσεις, επισημαίνοντας πως η κυβέρνησή του ήταν πρόθυμη να συζητήσει το θέμα των ελληνικών χωρικών υδάτων. Οποια απόφαση και αν πάρει η Αθήνα στο θέμα των χωρικών υδάτων, είναι πιθανό ότι θα προσπαθήσει να αποφύγει τη στρατιωτική σύγκρουση με τους Τούρκους και να στηριχθεί για τώρα στην ισχυρή νομική θέση που πιστεύει ότι έχει στη διένεξη που “βράζει” γύρω από την υφαλοκρηπίδα»

Η αισιοδοξία του Ιωαννίδη και το μήνυμα του Ωνάση

Την άνοιξη του 1974 η ένταση στο Αιγαίο και στις ελληνοτουρκικές σχέσεις κλιμακωνόταν. Η Κύπρος δεν είχε ακόμη «πάρει φωτιά» Ο Ιωαννίδης ζούσε σε ένα «σύννεφο» άκρατης αισιοδοξίας. Η ανακάλυψη των πετρελαϊκών κοιτασμάτων σε συνδυασμό με τις μεγάλες εξοπλιστικές παραγγελίες τις οποίες διαπραγματευόταν, τον είχαν πείσει ότι έφθανε η στιγμή που ονειρευόταν σε σχέση με την Κύπρο και την Τουρκία.

Είχε όμως να χειριστεί και τις συνήθεις απαιτήσεις των σημαντικών οικονομικών παραγόντων της εποχής. Ο Αριστοτέλης Ωνάσης αποκάλυψε, για παράδειγμα, στον [Αμερικανό Πρέσβη Χένρι] Τάσκα ότι είχε μια τρίωρη συνάντηση με τον Ιωαννίδη στην οποία τον απείλησε ότι, αν δεν του εξασφάλιζε τιμές στα καύσιμα των αεροσκαφών της Ολυμπιακής Αεροπορίας που να αναλογούν στα επίπεδα πριν από την πετρελαϊκή κρίση του Οκτωβρίου 1973, θα έκλεινε μέσα σε έξι μήνες την αεροπορική εταιρεία. Ο Ωνάσης είπε συγκεκριμένα ότι «του έδωσε τελεσίγραφο» Την ίδια περίοδο η εκτίμηση ενός στενού συνεργάτη του Ωνάση προκάλεσε όμως ένα μικρό σοκ στον στενό κύκλο του Ιωαννίδη. Ο Μίλτος Γιαννακόπουλος συνδεόταν στενά με τον εφοπλιστή και εθεωρείτο επίσης ότι διατηρούσε πολύ στενές σχέσεις με τις βρετανικές υπηρεσίες. Ο Ιωαννίδης είχε πει στους συνεργάτες του: «Θα σας παίρνει αυτός. Μην αποφεύγετε να τον δείτε, αλλά τσιμουδιά και να το ξέρω αν βρεθείτε μαζί του».

Eνα πρωινό ο Μιχαήλ Πηλιχός, που ήταν υποδιευθυντής στην ΕΣΑ, ανακοίνωσε στον [διευθυντή του Γραφείου του Ιωαννίδη] αξιωματικό Γεώργιο Σταύρου και στον [στενό συνεργάτη του Ιωαννίδη, ταγματάρχη Χαράλαμπο] Παλαΐνη ότι θα πήγαινε στον Γιαννακόπουλο. Oταν το έμαθε ο Ιωαννίδης, του έβαλε τις φωνές, αλλά ο Πηλιχός απάντησε: «Ασ’ τα αυτά, να σας πω κάτι σοβαρό. Είχα πάει στον Μίλτο και μου είπε: “Θα φτάσετε έως γενική επιστράτευση και θα πέσετε. Και θα σας πω πώς θα πέσετε, από την Κύπρο”» Ο Παλαΐνης σχολίασε: «Σκεφθείτε να μην πάμε καλά και να έλθουν εδώ 500.000 πρόσφυγες από την Κύπρο» αλλά ο Ιωαννίδης έβαλε τέλος στη συζήτηση: «Εμείς να πέσουμε; Aσ’ τα αυτά!»

Οι «διαβεβαιώσεις» και η σιγή των ελληνικών όπλων
Σάββατο 20 Ιουλίου
Οι «ετήσιες στρατιωτικές επιδείξεις»

Το βράδυ της 19ης Ιουλίου 1974 στην Αθήνα επικρατούσε μεγάλη ανησυχία αλλά ακόμα μεγαλύτερη σύγχυση. Οι πληροφορίες ήταν πολλές και τα σημάδια της επικείμενης εισβολής ξεκάθαρα. Η ηγεσία της χώρας έμοιαζε όμως να βαδίζει «τυφλωμένη» στον γκρεμό.

Ο αρχηγός του ελληνικού κράτους, στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης, βρισκόταν στο γραφείο του, όταν λίγο πριν από τις 4 πμ. μπήκε μέσα ο διευθυντής του στρατιωτικού του γραφείου και τον ρώτησε: «Κύριε Πρόεδρε, πρόκειται να φύγετε σύντομα ή να αλλάξω την βάρδια;» εννοώντας αν θα έπρεπε να αναλάβουν υπηρεσία και να μείνουν εκεί υπασπιστές, γραμματείς και κλητήρες. Ο πρόεδρος του απάντησε, όπως διηγείτο χρόνια μετά:

«Προ ολίγης ώρας με επήρε ο Λάμπρος στο τηλέφωνο και με καθησύχασε. Γι’ αυτό και θα φύγω να πάω στο σπίτι μου. Εάν πλέον με χρειαζόταν κάποιος θα με έπαιρνε» Ο «Λάμπρος»που τον είχε καθησυχάσει ήταν ο αρχηγός της ΚΥΠ Λάμπρος Σταθόπουλος, ο οποίος του είχε τηλεφωνήσει ώρες πριν, στις 4 μ.μ., για να του πει: «Μόλις αποκρυπτογραφήσαμε ένα τουρκικό σήμα που λέει περίπου “εκτελέσατε ασκήσεις επιβιβάσεως επί των πλοίων”». Κατόπιν σχολίασε, κατά τον Γκιζίκη πάντα: «Πρόκειται, κύριε Πρόεδρε, περί των συνήθων ετήσιων επιδείξεων». Στην Εξεταστική Επιτροπή ο Σταθόπουλος αρνήθηκε τον συγκεκριμένο διάλογο, με αποτέλεσμα ο Γκιζίκης να του πει: «Κύριε Σταθόπουλε, λυπούμαι που έφερα την στολή την οποία φέρατε και εσείς» «Και εγώ λυπούμαι πολύ» απάντησε εκείνος.

Ο Γκιζίκης έφυγε από το γραφείο του για να πάει στο σπίτι του στη Φιλοθέη. Την ίδια ώρα ο τουρκομαθής υπολοχαγός Αλέξανδρος Σημαιοφορίδης, επικεφαλής του κλιμακίου της ελληνικής ΚΥΠ στην Κυρήνεια, παρακολουθούσε με αγωνία τις κινήσεις του τουρκικού αποβατικού στόλου, που είχε ξεκινήσει στις 5 μ.μ. της 19ης Ιουλίου:

«Μέχρι τα μεσάνυχτα δεν ξέραμε πού θα πάει. Οταν έφθασε στην βόρεια μύτη, στον Απόστολο Ανδρέα, δεν ξέραμε αν θα στρίψει προς Κυρήνεια ή αν θα πάει Αμμόχωστο. Οταν είδαμε εκεί ότι έρχεται προς Κυρήνεια, την παρακολουθήσαμε, οπότε κατά τις 4.30 το πρωί βλέπουμε όλη την νηοπομπή στον κόλπο της Κυρήνειας. Από μένα βρισκόταν στα 500 μέτρα το πολύ και ήταν ένα θέαμα σαν επιθεώρηση ναυτικών δυνάμεων. Ετσι ακριβώς. Στο κατάστρωμα οι ναύτες. Δεν παίρνανε τίποτα μέτρα ότι πάνε σε ένα εχθρικό μέρος. Σαν να πηγαίνανε για κάποια επιθεώρηση, κρουαζιέρα. Ετσι ήταν. […] Κάνανε αποβίβαση, και όχι απόβαση, με υποτιθέμενο εχθρό» Στην ερώτηση πώς ένιωσε εκείνη τη στιγμή απάντησε: «Οπως ένας ναρκωμένος, που δεν καταλαβαίνει τίποτα. Ηταν μια ψυχρολουσία να βλέπεις αυτό το θέαμα, να είναι πάνω στα καράβια σε παράταξη, λες και θα επιθεωρηθεί αυτή η νηοπομπή από κάποιον επίσημο εκεί στην παραλία»

Κίσινγκερ: «Ίσως πάνε στη Θεσσαλονίκη»

Σύγχυση δεν επικρατούσε μόνο στην Αθήνα εκείνες τις ώρες όμως. Και στην Ουάσιγκτον ο [υπουργός Εξωτερικών Χένρι] Κίσινγκερ βρισκόταν σε σύγχυση για το τι ακριβώς θα έκαναν οι Τούρκοι. Ο Αμερικανός υπουργός είχε αναθαρρήσει κάποια στιγμή γιατί ο τουρκικός αποβατικός στόλος έμοιαζε να αλλάζει ρότα, προφανώς όταν έφθασε στο βόρειο άκρο του νησιού και πήρε πορεία προς την Κυρήνεια. Οι περισσότεροι Αμερικανοί αναλυτές θεωρούσαν ότι η απόβαση θα γινόταν στην Αμμόχωστο, οπότε δεν ήταν σίγουροι όταν ο αποβατικός στόλος κινήθηκε βόρεια αν θα πήγαινε στην Κυρήνεια ή αν θα επέστρεφε στην Τουρκία έπειτα από μία ακόμα απειλητική μανούβρα. Ο Κίσινγκερ θεώρησε ότι ίσως ο [υφυπουργός Εξωτερικών Τζόζεφ] Σίσκο πέτυχε μια σαρανταοκτάωρη αναβολή, χωρίς να προλάβει να τον ενημερώσει. Οταν του είπαν ότι ο στόλος εκινείτο βόρεια, σχολίασε:

«Ισως πάνε στη Θεσσαλονίκη». Ενας συνεργάτης του σχολίασε πως η Θεσσαλονίκη «είναι πολύ μακριά» Ο Κίσινγκερ επέμενε, προσπάθησε να διορθώσει την γκάφα του, και αυτή τη φορά είπε: «Ισως πάνε προς τη Ρόδο. Δεν έχω τρελαθεί ακόμη». «Μάλλον δεν έχεις κοιτάξει τον χάρτη σου» του απάντησε ο σύμβουλός του, με αποτέλεσμα να εκραγεί και να του πει: «Ξέρω ότι δεν πάνε στη Θεσσαλονίκη. Να δούμε τι θα κάνουν όταν αρχίσει η απόβαση λοιπόν».

«Βγαίνουν οι Τούρκοι» – Το σοκ του Ιωαννίδη

Ο υπουργός Εξωτερικών Κωνσταντίνος Κυπραίος τηλεφώνησε στον Χαράλαμπο Παλαΐνη αναζητώντας τον Ιωαννίδη. «Βγαίνουν οι Τούρκοι» του είπε. Ο δικτάτορας είχε κοιμηθεί σε κάποιο άλλο σπίτι, όχι στο δικό του, αλλά ο Παλαΐνης ήξερε πού να τον βρει και τον πήρε με τον συνθηματικό τρόπο που είχαν συμφωνήσει, για να του μεταφέρει τα νέα. Ο Ιωαννίδης έμοιαζε σαστισμένος και είπε στον συνεργάτη του: «Σώπα, ρε. Βγήκαν οι Τούρκοι στην Κύπρο;» Αμέσως μετά έδωσε εντολή να βρεθεί ο αρχηγός Ενόπλων Δυνάμεων Γρηγόρης Μπονάνος και όλοι οι εμπλεκόμενοι και να μαζευτούν στο Πεντάγωνο. Εκεί βρίσκονταν μόνο οι αξιωματικοί που στελέχωναν τη συνήθη νυχτερινή βάρδια στον θάλαμο επιχειρήσεων. Ο Παλαΐνης θυμάται όμως ότι κανείς από τους αρχηγούς ή τους άλλους ανώτατους αξιωματικούς δεν είχε μείνει στο γραφείο του, ούτε και κανείς από τους στενούς επιτελείς του Ιωαννίδη. Ενας άλλος συνεργάτης του, ο Γεώργιος Σταύρου, πήγε και αυτός στο Πεντάγωνο και θυμάται ότι «ο Ιωαννίδης όταν έμαθε ότι μπήκαν οι Τούρκοι ήταν σε σοκ. Τα είχε χάσει. Είχαν κοκκινίσει τα μάτια του και δεν μιλούσε».

Πηγή: Η Καθημερινή της Κυριακής Οι αλήθειες στο «σκοτεινό δωμάτιο»

• Το βιβλίο «Ενα Σκοτεινό Δωμάτιο 1967 – 1974» κυκλοφορεί από τις εκδόσες Μεταίχμιο

ΑΠΟΚΑΛΥΨΕΙΣ ΠΟΥ ΠΟΝΑΝΕ ΚΑΙ ΚΑΙΝΕ ΣΤΟ «ΣΚΟΤΕΙΝΟ ΔΩΜΑΤΙΟ 1967 -1974»: ΤΟ ΝΕΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΗ ΠΑΠΑΧΕΛΑ