του Α. Μπιελιέτσκι, από το Άρδην, τ. 36, Μάιος-Ιούνιος 2002

Από τους πανάρχαιους χρόνους οι Έλληνες είχαν τις αποικίες τους στο έδαφος της σημερινής Ουκρανίας και στην Κριμαία.

Στην Ουκρανία είναι γνωστά τα ερείπια των πόλεων Τύρας και Ολβίας, αποικίες των Μιλησίων, και στην Κριμαία υπήρχαν αρκετά κέντρα του ελληνικού πολιτισμού: Καρκινίτιδα, Καλός Λιμήν, Λιμήν των Συμβόλων, η Ταυρική Χερσόνησος, Θεοδοσία, το Παντικάπαιον ή Βόσπορος και πολλές πόλεις στην χερσόνησο του Κερτς.

Εκτός απ’ αυτές τις πόλεις υπήρχαν πολλά, όχι τόσο σημαντικά, κέντρα στις παραλίες της Κριμαίας και στα βουνά της.

Ύστερα από την ταταρική κατάκτηση της Κριμαίας και των νότιων περιοχών της Ουκρανίας για τον υπόδουλο ελληνικό πληθυσμό δυσκολεύονταν οι σχέσεις του με τους Έλληνες της Στερεάς Ελλάδας και των νησιών του Αιγαίου, αλλά από την Μικρά Ασία κατά πάσα πιθανότητα γίνονταν μεταναστεύσεις στην Κριμαία και την εποχή της ταταροκρατίας. Στην Κριμαία δεν υπήρχε γλωσσική ενότητα των Ελλήνων.

Στην προεπαναστατική Ρωσία (συμπεριλαμβανομένης και της Ουκρανίας) υπήρχαν ελληνικές κοινότητες στην Οδησσό, στη Νιέζιν, στο Ελισα-βετογκράντ, στο Ταϊγάνιο και στο Καύκασο.

Μετά την αναγκαστική μετανάστευση του χριστιανικού πληθυσμού από την Κριμαία στην Ουκρανία (τότε Ρωσία), στα τέλη του 18ου αιώνα, οι Έλληνες μετανάστες ίδρυσαν στην ανατολική Ουκρανία 24 χωριά και μια πόλη που πήρε το όνομα Μαριούπολη (Μαριανόπολη).

Μέχρι τα μισά του 19ου αιώνα, τα γλωσσικά ιδιώματα των Ελλήνων μεταναστών στην Ουκρανία δεν έγιναν αντικείμενο των επιστημονικών ερευνών. Προφανώς, ο πρώτος που άρχισε να τα μελετάει ήταν ο Φ.Α. Χαρτα-χαι. γεννημένος στο χωριό Τσερντακλύ (Κρεμενίβκα) που είχε συνθέσει ένα μικρό γλωσσάριο του ιδιώματος του χωριού του. Εκείνος νόμιζε (στα 1859) πως τα γλωσσικά ιδιώματα των συμπατριωτών του πεθαίνουν, αλλ’ αυτή η γνώμη του αποδείχτηκε, ευτυχώς για τους διαλεκτολόγους, εσφαλμένη. Τα ιδιώματα αυτά έμειναν ζωντανά και χρησιμοποιούνται μέχρι τώρα από τους Έλληνες της Ουκρανίας παράλληλα με τα ρωσικά και τα ουκρανικά.

Για την ονομασία των Ελλήνων

Συχνά αυτοί οι Έλληνες της Ουκρανίας μέχρι τώρα ονομάζονται οι Έλληνες της Μαριούπολης (ρωσ. Mapwynojib).

Αυτό το όνομα δεν είναι πολύ κατάλληλο γι’ αυτούς διότι ακριβώς οι Έλληνες κάτοικοι της Μαριούπολης ήταν ταταρόφωνοι και έχασαν το πρωταρχικό τους ελληνικό γλωσσολογικό ιδίωμα αντίθετα με τους κάτοικους των ελληνικών χωριών.

Αλλες ονομασίες είναι: Έλληνες της Κριμαίας, Έλληνες της Ταυρίδας ή Ταυρικοί Έλληνες, Έλληνες της Μαιώτιδας (επίσης δεν ήταν πολύ κατάλληλο όνομα γιατί μόνο δύο ελληνικά χωριά βρίσκονται στη βόρεια παραλία της Αζοφικής θάλασσας -Ούρζουφ και Γιαλίτα ή Γιάλτα και όλα τα λοιπά είναι στην ενδοχώρα αρκετά μακριά από τη θάλασσα).

Προτιμότερη είναι η αυτονομασία τους: Ρουμαίοι, ρωσ.ρν\ηπ (πληθ. αρ.) και ενικός αρ.- Ρουμαίιους (ή Ρουμαίις) την οποία χρησιμοποιούμε εδώ παράλληλα με τον όρο Έλληνες της Ουκρανίας.

Η ιστορία της γραφής των γλωσσικων ιδιωμάτων των Ρουμαίοι

Πριν από την επανάσταση (1917 Ελάχιστοι γραμματισμένοι ανάμεσα στους Ρουμαίους έγραφαν ελληνικά και διάβαζαν βιβλία που είχαν φέρει από την Κριμαία.

Ύστερα από την επανάσταση έγιναν προσπάθειες για την εφαρμογή του ελληνικού αλφάβητου και την καταγραφή των διάφορων γλωσσικά ιδιωμάτων τους.

Οι ντόπιοι ποιητές χρησιμοποιούσαν στα ποιήματα τους ένα μίγμα το. ιδιώματος του χωριού Σαρτανά με τη δημοτική (και μερικά ρωσικά στοιχεια).

Δημιουργήθηκε μια απλοποιημένη ορθογραφία (χωρίς δίφθογγους υ = ου), εκδόθηκαν σχολικά βιβλία, συλλογές ποιημάτων και εφημερίδες. Τα ελληνικά βιβλία, σχολικά και λοιπά τεχνικά, επανεκδόθηκαν μ’ αυτήν _ απλοποιημένη ορθογραφία: α/ = ε η, ει, οι, υ = ι, ου = υ, ο= ς.

Η μετεπαναστατική αναγέννηση των ρουμαϊικών γραμμάτων διαρκούσε από τις αρχές του ’20 ως τον, μοιραίο για τις εθνικές μειονότητες της Σοβιετικές Ένωσης, χρόνο του 1937 Τότε εξοντώθηκε σε μια νύχτα όλη η ρουμαίικη διανόηση. Οι Ρουμαίοι σχεδόν εξαφανίστηκαν από την απογραφή του πληθυσμού της χώρας.

Στη διάρκεια του Πατριωτικού πολέμου (1941 -1945), η Ουκρανία βρίσκονταν υπό κατοχή και μόνο μετά τον πόλεμο μάθαμε πως οι Ρουμαίοι ζουν ακόμα και δεν έχασαν τη μητρική τους γλώσσα.

Από το 1950 οργανώνονται οι διαλεκτολογικές και εθνογραφικές αποστολές της φιλολογικής σχολής του πανεπιστήμιου του Κιέβου σε ρουμαιικά χωριά, της περιοχής του Ντονέτσκ.

Για να διευκολυνθεί η δημοσίευση των κειμένων επεξεργάστηκε για τους Ρουμαίους μια καινούργια γραφή επί τη βάσει του ρωσικού αλφάβητου.

Εμφανίζονται τα πρώτα ποιήματα (πρωτότυπα και μεταφράσεις) στα ρουμαιικά. Σιγά σιγά αρχίζει το καινούργιο στάδιο της τωρινής αναγέννησης του ρουμαιικού πολιτισμού.

Τα αποτελέσματα των επιστημονικών αποστολών εξασφάλισαν για μας τη δυνατότητα της γλωσσολογικής μελέτης των ελληνικών ιδιωμάτων της ανατολικής Ουκρανίας.

Σύμφωνα με την ιδέα της ορθογραφίας της καινούργιας γραφής των ελληνικών ιδιωμάτων της Ουκρανίας, επεξεργαζομένης επί τη βάσει του ρωσικού αλφάβητου, η ορθογραφία αυτή έπρεπε να είναι συνεπώς φωνητική. Όμως οι Ρουμαίοι συγγραφείς -ποιητές και πεζογράφοι- αρκετά συχνά απομακρύνονται από τις αυστηρές αρχές της φωνητικής ορθογραφίας.

Αυτό εξηγείται εύκολα από το γεγονός ότι οι περισσότεροι τους δεν έχουν στοιχειώδεις γλωσσολογικές γνώσεις.

Μ’ αυτόν τον τρόπο γράφουν στις άτονες συλλαβές τα φωνήεντα ε και ο παρ’ όλο που στον προφορικό λόγο τους αυτά τα φωνήεντα υπάρχουν μόνο στις έντονες συλλαβές, αλλά στις άτονες μετατρέπονται σε ι και ου. Η εσφαλμένη αυτή ορθογραφία οφείλεται στην επιρροή της ρωσικής ιστορικο-ετυμολογικής ορθογραφίας την οποία εκείνοι έμαθαν στα σχολεία.

Γενικά, όποιος διαβάζει τα ρουμαιικά κείμενα μπορεί να βρει σ’ αυτά πολλές ασυνέπειες και ατομικές ιδιοτροπίες. Πρέπει να μη λησμονήσει κανείς ότι πρόκειται όχι για μια υποταγμένη σε κανονισμό γλώσσα, αλλά για γλωσσικά ιδιώματα.

Το σημερινό αλφάβητο των Ρουμαίων

Η χρησιμοποίηση εδώ της φωνητικής μεταγραφής επί τη βάσει του ελληνικού αλφάβητου θα απαιτούσε την εφαρμογή διάφορων διακριτικών. Γι’ αυτόν το λόγο πήραμε απόφαση να χρησιμοποιήσουμε εδώ την κοινώς παραδεδεγμένη για τα γλωσσικά ιδιώματα των Ελλήνων της Ουκρανίας γραφή στην οποία χρησιμοποιούνται τα στοιχεία του ρωσικού αλφάβητου.

Αυτό το αλφάβητο εφαρμόζεται τώρα (μετά τον Πατριωτικό πόλεμο 1941-1945) για όλα τα κείμενα των γλωσσικών ιδιωμάτων των Ρουμαίων

Αναφέρουμε αυτό το αλφάβητο με τις χρειαζούμενες επεξηγήσεις:

Aa – α, Β6 -μπ, Ββ -β, Γγ- γ, Γκ γκ -γκ,}\u – ντ, Ee – γιέ, Ee – γιο, 33-ε, >Κ>κ – ζ (απαντά στα γαλλικά j η g μπροστά στα φωνήεντα, π.χ.jour, Georges), 33 -ζ, Μη – /, Μίί – / (απαντά στο αγγλικό y π.χ. you), Κκ – κ, Jin -λ, Mm-μ, 1 Ιη – ν, Οο – ο, Ππ -π, Ρρ -ρ, Cc – α, Ττ – τ, Yy – ου, Φφ – φ, Χχ – χ, Uu – το, Mm – too (απαντά στο αγγλικό Ch, π.χ. Charles), 11 Ιιιι – οο (απαντά στο αγγλικό sh, π.χ. shop), LUm – στο (στην ουκρανική προφορά), IOto – γιου, Η» – για.

Νομίζουμε πως κάθε Έλληνας γλωσσολόγος που ενδιαφέρεται για τα γλωσσικά ιδιώματα των Ελλήνων της περιοχής Ντονέτσκ της Ουκρανίας πρέπει να γνωρίζει τα στοιχεία του ρωσικού αλφάβητου για να μπορεί να διαβάζει τα κείμενα των μεταπολεμικών εκδόσεων. Επίσης η γνωριμία της ρωσικής γλώσσας (εν μέρει και της ουκρανικής) είναι απαραίτητη για τη σπουδή των γλωσσικών ιδιωμάτων του ελληνικού πληθυσμού της σημερινής Ουκρανίας.

Η ταξινόμηση των γλωσσικών ιδιωμάτων

Η αναγκαστική μετανάστευση του χριστιανικού πληθυσμού (και προπάντων των Ελλήνων) από την ταταροκρατούμενη Κριμαία στα νότια μέρη της σημερινής Ουκρανίας έμπαινε στα κατακτητικά σχέδια της ρωσικής κυβέρνησης, με επικεφαλής την αυτοκρατόρισσα Αικατερίνη II που προετοίμαζε την κατοχή της Κριμαίας και κατάργηση της εξουσίας των Χάνων που εξαρτώνταν από τους Τούρκους.

Με αυτό το τρόπο οι Έλληνες της περιοχής του Ντονέτσκ της Ουκρανίας, που στα τέλη του 18ου αιώνα μετανάστευσαν από την Κριμαία, τώρα διαιρούνται στους ελληνόφωνους Ρουμαίους και στους ταταρόφωνους Ουρούμ. Αυτές οι ονομασίες δείχνουν προφανώς την προέλευσή τους από τους Έλληνες της εποχής της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή του Βυζαντινού κράτους.

Παρ’ όλες τις διαφορές των γλωσσικών τους ιδιωμάτων όλοι οι Έλληνες αυτοί έχουν τα ίδια έθιμα, την ίδια πατροπαράδοτη χριστιανική θρησκεία, τα ίδια χριστιανικά ονόματα. Οι περισσότεροι είναι οι ελληνόφωνοι Ρουμαίοι.

Είναι καταφανές πως οι ελληνόφωνοι Ρουμαίοι και κατά τη διαμονή τους στην Κριμαία δεν είχαν γλωσσική ενότητα και μιλούσαν στα διάφορα γλωσσικά ιδιώματα.

Ένας από τους πρώτους ερευνητές των ιδιωμάτων τους, το επίτιμο μέλος της Αθηναϊκής ακαδημίας, καθηγητής του πανεπιστημίου του Λένινγκραντ Ι.Ι. Σοκολόβ καθιέρωσε τη διαίρεση αυτών των ιδιωμάτων στις πέντε βασικές ομάδες:

1.            Ούρζουφ (Πριμόρσκογε) και Γιάλτα (Γιαλίτα) – τα παραθαλάσσια χωριά στην παραλία της Αζοφικής θάλασσας.

2.            Στύλα, Κωνσταντινούπολη και Μεγάλο Γιανίσολ (Βελίκα Νοβοσίλκα), τα χωριά της ενδοχώρας μέσα στη στέπα.

3.            Μεγάλη Καράκουμπα (Ραζντόλνο-γε), Νέα Καράκουμπα (Κράσναγια Πολιάνα) και Μπουγάς (Μαξίμοβ-κα).

4.            Σαρτανά (Πριμόρσκογε), Τσιερμαλύκ (Ζαμόζνογε) και Μακεδονοβκα.

5.            Τσερντακλύ (Κρεμενίβκα), Μικρό Γιανίσολ (Κουίμπυσσοβο) και Νέο Γιανίσολ.

Αυτή η ταξινόμηση αντικαθρεφτίζει τις φωνητικές και μορφολογικές διαφορές των γλωσσικών ιδιωμάτων αυτών των χωριών.

Στην περιγραφή μας της γλώσσας των ελληνικών κατοικήσιμων σημείων (χωριών και κωμοπόλεων) της ανατολικής Ουκρανίας χρησιμοποιούμε τον όρο τα γλωσσικά ιδιώματα για να υπογραμμίσουμε πως όλα αυτά τα ιδιώματα αποτελούν μιαν ελληνική διάλεκτο διαφορετική από την ποντιακή διάλεκτο του Καυκάσου και των μεταναστών από τη Μικρασία και ταυτόχρονα έχουν μερικές ιδιομορφίες των διαλέκτων της Βόρειας Ελλάδας.

Ακριβώς αυτό μας επιτρέπει να ονομάζουμε το σύνολο των γλωσσικών ιδιωμάτων για τα οποία εδώ γίνεται λόγος μια χωριστή διάλεκτο ανάμεσα σε άλλες νεοελληνικές διαλέκτους.

* Το άρθρο αυτό αποτελεί μέρος της εισαγωγής της μελέτης του συγγραφέα: Γενική Επιθεώρηση των γλωσσικών ιδιωμάτων των Ελλήνων της Ουκρανίας. Ο Α. Α. Μπιελιέτσκι (1912-1995) υπήρξε ένας από τους μεγαλύτερους γλωσσολόγους και ελληνιστές της Σοβιετικής Ένωσης και ένας από τους πιο θερμούς υποστηρικτές του ελληνικού πολιτισμού. Πρόσφατα κυκλοφόρησαν στην ελληνική και τα ποιήματα του από τις εκδόσεις Κουκκίδα σε επιμέλεια του Σωτήρη Δημόπουλου.

Ο Μπελέτσκι και η σύζυγός του Τατιάνα Τσερνισσόβα διενήργησαν διαλεκτολογικές αποστολές του Πανεπιστημίου του Κιέβου στα ελληνικά χωριά της Αζοφικής, από  την δεκαετία του 1950, σπάζοντας την σιωπή για την ύπαρξή τους, που είχε επιβάλει η σταλινική τρομοκρατία από το 1937. Ο Μπελέτσκι ανάμεσα στα ποιήματα που έγραψε στην ελληνική γλώσσα συγκαταλέγονται και κάποια που αναφέρονται σε αυτά τα ταξίδια, όπως το παρακάτω: 

Οι πρώτοι στην αοριστία 

Δεν σε πίστευα πως υπάρχουν ακόμα 

κάπου μακριά στην ανατολή 

ολάκερα ελληνικά χωριά

όπου οι Έλληνες μιλούν ελληνικά.

Πήγαμε εκεί με μερικούς μαθητές μας 

και ακόμα στο δρόμο άκουσα 

τον οδηγό του φορτηγού μας 

να λέει σε κάποιον που στεκόταν δίπλα 

-φέρου πίβο! (Φέρνω μπύρα…)

και έμοιαζε με τα ελληνικά.

Σαν φτάσαμε σ’ ένα χωριό 

που οι ντόπιοι το λέγαν Τσερντακλί 

άκουσα τη φωνή κάποια γυναίκας 

που φώναξε στην κόρη της 

-Φσαλ τ’ μπόρτα! (Κλείσε την πόρτα…)

Ήταν στο ιδίωμα του χωριού.

Και όταν ξάπλωσα τη νύχτα καταγής 

μπροστά σε μια χωριάτικη καλύβα

άκουσα τη φωνή του νοικοκύρη 

που πρόφερε με σιγανή φωνή –αρανό…

Και είδα εκεί ψηλά από πάνω μου 

τον μαύρο κι έναστρο ουρανό.

Ήταν η πρώτη νύχτα σε 

ελληνικό χωριό της Ουκρανίας.