Η Ρωσία φαίνεται να προβάλλει ήπια ισχύ σε ολόκληρη την Αφρική, συλλέγοντας πόρους που ενισχύουν τη σκληρή της δύναμη την περιοχή.

Η Ρωσία διαθέτει ως «μέσο» το παρελθόν για να αποδυναμώσει τη δυτική επιρροή στην Αφρική και να ενισχύσει τη δική της θέση ισχύος.

Γράφει η Μαριάνα Συμεωνίδη

Η Αφρική, όντας πλούσια σε φυσικούς πόρους όπως χρυσός, ουράνιο και πετρέλαιο, βρίσκεται στο επίκεντρο γεωπολιτικών ανταγωνισμών και παιγνίων εξουσίας. Αποτελώντας κομβικό πεδίο της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, ιδιαίτερα μετά την αρχική εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2014, η Μόσχα επιχειρεί να εδραιώσει στρατιωτικές βάσεις, να εξασφαλίσει πρόσβαση σε στρατηγικούς φυσικούς πόρους και να ασκήσει επιρροή στις κυβερνήσεις μέσω οικονομικών συμφωνιών και στρατιωτικών δράσεων. Η στρατηγική αυτή αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης προσπάθειας αναδιάρθρωσης της διεθνούς τάξης υπέρ της Ρωσίας, την ώρα που αντιμετωπίζει αυξημένη διεθνή «απομόνωση» λόγω του πολέμου στην Ουκρανία.

Η Ιστορική Διάσταση

Αυτή η ρωσική στρατηγική δεν εμφανίστηκε τώρα, καθώς βασίζεται στην «κληρονομιά» του Ψυχρού Πολέμου, όταν η Σοβιετική Ένωση υποστήριζε αντιαποικιακά κινήματα σε χώρες όπως η Αγκόλα, η Αιθιοπία και η Μοζαμβίκη (Mulira, 2012).

Διατηρώντας την εικόνα του αντιαποικιακού συμμάχου και αντιπαραβάλλοντας το ιστορικό εκμετάλλευσης της Δύσης στην περιοχή, η Ρωσία διαχρονικά πρόβαλε τη δική της υποστήριξη στην ανεξαρτησία των αφρικανικών κρατών. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η υποστήριξη του African National Congress (ANC) στη Νότια Αφρική και των ανταρτών του Movimento Popular de Libertação de Angola – People’s Movement for the Liberation of Angola (MPLA) (Eribo, 2009).

Η απουσία του αποικιακού παρελθόντος και η αντίθεση με πρώην αποικιακές δυνάμεις όπως η Γαλλία και η Βρετανία, επιτρέπει στη Ρωσία να εμφανίζεται ως “ουδέτερος δρων”. Η στρατηγική αυτή κρίνεται ιδιαίτερα αποτελεσματική στην περιοχή του Σαχέλ (Εικόνα 1), όπου χώρες όπως ο Νίγηρας και το Μπουρκίνα Φάσο φαίνεται να απομακρύνονται από τη γαλλική επιρροή.

Εικόνα 1

Η Περιοχή «Σαχέλ»

Πηγή: Britannica

Όμως, στο σύγχρονο διεθνές περιβάλλον αυτή η στρατηγική έχει εξελιχθεί, με την εκ ρωσικής πλευράς οικονομική επιρροή να συμπληρώνει την πολιτικο-στρατιωτική συνεργασία. η συνεργασία βασίζεται στην παραχώρηση ορυχείων μετάλλων στις δυνάμεις Wagner, ενισχύοντας τη ρωσική επιρροή σε ζωτικές πρώτες ύλες

Στην προσπάθεια να αποτυπώσουμε τη συνολική στρατηγική της Ρωσίας στην Αφρική, αναδεικνύουμε τους παρακάτω πυλώνες:

  1. Στρατιωτική Συνεργασία

Η Wagner έχει καθιερωθεί ως το κύριο εργαλείο της Ρωσίας για στρατιωτική συνεργασία. Στο Σουδάν, παρείχε υποστήριξη στην κυβέρνηση του Χαντίρ, εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε ορυχεία χρυσού (Arukwe, 2024). Παρόμοια, στο Μάλι, η Wagner προσφέρει στρατιωτική προστασία με αντάλλαγμα μερίδια από την εξόρυξη μεταλλευμάτων (Spearin, 2024), ενώ η Νιγηρία άρχισε να φιλοξενεί ρωσικές δυνάμεις μόλις πρόσφατα. Mετά το πραξικόπημα και τον θάνατο του ηγέτη της, Yevgeny Prigozhin, το 2023 η Wagner, επαναπροσδιορίστηκε ως “African Corps” (Foreign Policy, 2024), αυτή τη φορά λειτουργώντας υπό τον οριστικό έλεγχο του ρωσικού Υπουργείου Άμυνας. Αναμφίβολο είναι το γεγονός ότι μετά το 2023 η ρωσική κυβέρνηση θα προέβαινε σε αυστηρότερο έλεγχο των μισθοφόρων της στο εξωτερικό.

Η Ρωσία, ως γνωστόν, επιδιώκει τη δημιουργία στρατιωτικών βάσεων σε κρίσιμες περιοχές, όπως η Μεσόγειος, η Ερυθρά Θάλασσα, και η Υποσαχάρια Αφρική. Για παράδειγμα, η Κεντροαφρικανική Δημοκρατία (CAR) βρίσκεται στο επίκεντρο, με πρόσφατες ανακοινώσεις για νέα ρωσική στρατιωτική βάση, ενώ σχέδια προχωρούν για τη δημιουργία βάσεων και στη Λιβύη και το Κέρας της Αφρικής (Institute for the Study of War, 2024). Μάλιστα, αμέσως μετά την εκλογή του, ο Πρόεδρος της CAR, Faustin-Archange Touadéra, δημιούργησε στενές σχέσεις με τη Ρωσία, ορίζοντας Ρώσο σύμβουλο ασφαλείας και Ρώσους υπηρετούμενους στην προεδρική του φρουρά (Τhe Africa Report, 2021).

Σύμφωνα με έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, τουλάχιστον επτά ρωσικές ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες (Private Military Companies) έχουν πραγματοποιήσει τουλάχιστον 34 επιχειρήσεις σε 16 αφρικανικές χώρες από το 2005 (Eυρωπαϊκό Κοινοβούλιο, 2024). Στην ίδια έκθεση που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο 2024, συμπεριλήφθηκε ο παρακάτω χάρτης που αποτυπώνει τη ρωσική στρατιωτική, οικονομική και πολιτική επιρροή στην Αφρική (Εικόνα 2).

Εικόνα 2

Wagner και άλλα μέσα εξωτερικών παρεμβάσεων

Πηγή: Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο

Επίσης, η Ρωσία προβάλλει τη συνεργασία της για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας ως εργαλείο επιρροής. Στη Μοζαμβίκη, η Wagner έχει εμπλακεί σε επιχειρήσεις κατά ισλαμιστικών οργανώσεων, παρουσιάζοντας τη Μόσχα ως αξιόπιστο εταίρο ασφάλειας (Olech, 2024). Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Δείκτη Τρομοκρατίας του 2024, το Μάλι, το Νίγηρα και η Μπουρκίνα Φάσο βρίσκονται όλοι στη λίστα των 10 κορυφαίων χωρών που πλήττονται από την τρομοκρατία, με τη Μπουρκίνα Φάσο να είναι η πιο πληγείσα από την τρομοκρατία χώρα στον κόσμο με πάνω από 2.000 θανάτους, τοποθετώντας την πάνω από χώρες όπως το Ισραήλ, το Αφγανιστάν και το Ιράκ.

2. Η Ενεργειακή Πολιτική

Μέσω των προσπαθειών αξιοποίησης φυσικών πόρων, όπως το ουράνιο και ο χρυσός, η Μόσχα αναδιαμορφώνει τις τοπικές ισορροπίες εξουσίας. Οι ενέργειες αυτές όχι μόνο επαναπροσδιορίζουν τις παραδοσιακές σχέσεις της Δύσης με τις αφρικανικές χώρες, αλλά επίσης δημιουργούν ένα νέο πλαίσιο ανταγωνισμού για την εκμετάλλευση στρατηγικών πηγών ενέργειας και πρώτων υλών.

Στον Νίγηρα, κορυφαία χώρα στις εξαγωγές ουρανίου, η Ρωσία επιχειρεί να αντικαταστήσει τη γαλλική πολυεθνική εταιρεία κύκλου πυρηνικών καυσίμων Orano, με τη ρωσική Rosatom, κίνηση που ενισχύει την ενεργειακή της αυτονομία,  αποδυναμώνοντας παράλληλα έναν βασικό ευρωπαϊκό δρώντα. Η Ρωσία έχει επίσης υπογράψει συμφωνίες για την εξόρυξη πετρελαίου στη Λιβύη, ενισχύοντας την παρουσία της στη Βόρεια Αφρική. Στο Μάλι και τη Σουδάν, οι δυνάμεις Wagner ελέγχουν χρυσωρυχεία και διυλιστήρια, αποφέροντας έσοδα άνω των 2,5 δισεκατομμυρίων δολαρίων (Ecofin Agency, 2024).

3. Η Ρητορική Ενάντια στη Δύση

Η Ρωσία αξιοποιεί την αντι-δυτική ρητορική για να ενισχύσει τη θέση της στην Αφρική, αλλά και σε όλο το φάσμα του διεθνούς συστήματος. Επενδύοντας στην εικόνα του “αντιαποικιακού συμμάχου”, η Ρωσία έχει ασκήσει επιρροή σε χώρες όπως το Μπουρκίνα Φάσο, των οποίων οι κυβερνήσεις έχουν υιοθετήσει ρητορική υπέρ της, οργανώνοντας ακόμη και διαδηλώσεις ενάντια στη γαλλική παρουσία. Το αφήγημα της “απελευθέρωσης από τη δυτική εκμετάλλευση” βρίσκει πρόσφορο έδαφος ιδιαίτερα στις χώρες του Σαχέλ, που έχουν πληγεί διαχρονικά από την αστάθεια και τη φτώχεια. Οι αποικιοκρατικές πρακτικές της Δύσης προσφέρονται ως συγκριτικό πλεονέκτημα για τη Μόσχα, η οποία παρουσιάζεται ως “αντιαποικιακός απελευθερωτής”. Ωστόσο, η στρατηγική αυτή έχει βαθιά ιμπεριαλιστικό-επεκτατικό χαρακτήρα.

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η Ρωσία ενθαρρύνει τη διάλυση ή την αποχώρηση από περιφερειακές δομές, όπως η Οικονομική Κοινότητα Δυτικών Αφρικανικών Κρατών (ECOWAS), σχηματίζοντας αντ’ αυτού μια «Συμμαχία των Κρατών του Σαχέλ» (AES). Το AES αποτελούμενο από το Μάλι, το Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα, προωθεί την ιδέα ενός “αντι-ECOWAS μπλοκ” υπό την επιρροή της Μόσχας (Anadolu Agency, 2022). Έχοντας υποστεί πραξικοπήματα τη δεκαετία του 2020, και οι τρεις χώρες διοικούνται πλέον από στρατιωτικές χούντες.

Οι Ρώσοι μισθοφόροι έχουν διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο στην ασφάλεια των ηγετών της χούντας στο παρελθόν και δεν υπάρχει κανένας λόγος να θεωρήσουμε ότι αυτό δεν θα συνεχιστεί. Μια στρατιωτική χούντα, από τη «φύση» της, εξαρτάται από τη βία για να αντικαταστήσει αυτό που της λείπει σε δημοκρατική νομιμοποίηση. Έτσι, αυτό είναι κάτι που η Ρωσία μπορεί να παρέχει, ενώ οι δυτικές δυνάμεις, από την άλλη πλευρά, δεν μπορούν το κάνουν εμφανώς, δεδομένων των θεωρητικών αρχών που δεσμεύουν τις πολιτικές τους πρακτικές.

Οι μελλοντικές δυτικές προσπάθειες να ξαναχτίσουν την επιρροή τους σε ολόκληρη την ήπειρο πρέπει να αντιμετωπίσουν αυτήν την πραγματικότητα και να αναζητήσουν τις κατάλληλες «αλχημικές» πρακτικές.

Συμπερασματικά

Συνολικά, η Ρωσία φαίνεται να προβάλλει ήπια ισχύ σε ολόκληρη την ήπειρο, συλλέγοντας πόρους που ενισχύουν τη σκληρή της δύναμη την περιοχή. Ενισχύοντας τους δεσμούς με τους Αφρικανούς ηγέτες και υιοθετώντας την αντι-αποικιοκρατική προσέγγιση, η Ρωσία διαθέτει ως «μέσο» το παρελθόν για να αποδυναμώσει τη δυτική επιρροή στην Αφρική και να ενισχύσει τη δική της θέση ισχύος.

Εάν θέλαμε να εξετάσουμε τις προϋποθέσεις που διαμορφώνονται για την Ελλάδα από την αποσταθεροποίηση και τον γεωπολιτικό ανταγωνισμό στην Αφρική, θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε συγκεκριμένες στρατηγικές δυνατότητες: (1) ανάπτυξη ναυτιλιακών συνεργασιών για την ενίσχυση της ελληνικής παρουσίας στις μεταφορές πρώτων υλών από την Αφρική, (2) αξιοποίηση της γεωγραφικής θέσης της Ελλάδας ως πύλης για τη διασύνδεση της Ευρώπης με την Αφρική, και (3) διεύρυνση της συνεργασίας με χώρες όπως η Αίγυπτος, που αποτελεί στρατηγικό εταίρο στην Ανατολική Μεσόγειο.

Ωστόσο, παρά τις πιθανές ευκαιρίες, η ελληνική εξωτερική πολιτική μέχρι στιγμής δεν έχει επιδείξει την απαραίτητη πολιτική βούληση ή ανεξαρτησία για την προώθηση των εθνικών συμφερόντων σε έναν τόσο δυναμικό γεωπολιτικό χώρο. Αυτό εγείρει ερωτήματα σχετικά με τη δυνατότητα του ελληνικού κράτους να αξιοποιήσει αυτές τις συνθήκες. Η προσέγγιση της Ελλάδας απαιτεί αναπροσαρμογή, συνδυάζοντας την εθνική στρατηγική με τις ανάγκες της ΕΕ, διατηρώντας όμως παράλληλα ευελιξία και πρωτοβουλία απέναντι σε έναν συνεχώς μεταβαλλόμενο διεθνή περίγυρο.

Βιβλιογραφία

Anadolu Agency. (2022). Is Mali emerging as another front for Russia, West? AA.com.tr. Retrieved November 30, 2024, from https://www.aa.com.tr/en/africa/is-mali-emerging-as-another-front-for-russia-west/2613050

Arukwe, N. O. (2024). Russia’s Growing Military in Africa: Economic Partnership or Colonial Pillage?. Society, 1-12.

Ecofin Agency. (2023). Wagner earned over $2.5bn from illegal gold mining to fund war, report reveals. Ecofin Agency. Retrieved November 30, 2024, from https://www.ecofinagency.com/public-management/2511-46172-wagner-earned-over-2-5bn-from-illegal-gold-mining-to-fund-war-report-reveals

Encyclopedia Britannica. Sahel. Encyclopedia Britannica. Retrieved November 30, 2024, from https://www.britannica.com/place/Sahel

Eribo, F. (2009). Africa in Russia, Russia in Africa: Three centuries of encounters, edited by Maxim Matusevich.

European Parliament. (2024). Briefing: EU and African security cooperation. European Parliamentary Research Service. Retrieved November 30, 2024, from https://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/BRIE/2024/757654/EPRS_BRI(2024)757654_EN.pdf

Foreign Policy. (2024). Africa’s new mercenaries: The Wagner Group and Russia’s expanding influence in Africa. Foreign Policy. Retrieved November 30, 2024, from https://foreignpolicy.com/2024/02/07/africa-corps-wagner-group-russia-africa-burkina-faso/

Institute for the Study of War. (2024). Russian outreach across Africa. Understanding War. Retrieved November 30, 2024, from https://www.understandingwar.org/backgrounder/africa-file-may-16-2024-russian-outreach-across-africa

Mulira, J. (2012). The Soviet Union, Angola and the Horn of Africa: New Patterns in Afro-European Relations. In Africa and Europe (pp. 104-128). Routledge.

Olech, A. (2024). The Wagner Group in Africa. The sham battle of Russian mercenaries against terrorism. Terroryzm. Studia, analizy, prewencja, (5 (5)), 273-309.

Spearin, C. (2024). Wagner Group—A Tool and Target of Great Power Competition in Africa: Implications for Canada. International Journal, 79(1), 111-125.

The Africa Report. (2023). CAR: Who are President Touadéra’s Russian “guardian angels”? The Africa Report. Retrieved November 30, 2024, from https://www.theafricareport.com/72758/car-who-are-president-touaderas-russian-guardian-angels/

Vision of Humanity. Global terrorism index. Vision of Humanity. Retrieved November 30, 2024, from https://www.visionofhumanity.org/maps/global-terrorism-index/#/