Γράφει ο Γιώργος Μενεσιάν, Brussels Morning

Μέχρι το μέσο του 2025, η Ισλαμική Δημοκρατία του Ιράν αντιμετωπίζει μια ιστορική κρίση. Μετά την κατάρρευση της περιφερειακής της επιρροής – του λεγόμενου Άξονα της Αντίστασης – το Ιράν έχει πλέον εισέλθει σε άμεση στρατιωτική αντιπαράθεση με το Ισραήλ, με τη στρατηγική του εμβάθυνση να υποχωρεί σε όλα τα μέτωπα. Η πτώση του καθεστώτος Άσαντ στη Συρία, η εξόντωση της Χαμάς στον Πόλεμο της Γάζας, η συστηματική αποδυνάμωση των στρατιωτικών δυνατοτήτων της Χεζμπολάχ και η υποχώρηση των σιιτικών πολιτοφυλακών του Ιράκ από ενεργές επιχειρήσεις έχουν αφήσει το Ιράν όλο και πιο απομονωμένο. Αυτή η γεωπολιτική απομόνωση ενισχύθηκε από τις προληπτικές επιθέσεις του Ισραήλ τον Οκτώβριο του 2024, οι οποίες υποβάθμισαν τα συστήματα αεράμυνας του Ιράν και αποκάλυψαν την ευαλωτότητα κρίσιμων πυρηνικών και στρατιωτικών εγκαταστάσεων.

Στις 13 Ιουνίου 2025, το Ισραήλ εξαπέλυσε μια πλήρους κλίμακας αεροπορική εκστρατεία με στόχο τον αχρήστευση του πυρηνικού προγράμματος και της στρατιωτικής δομής διοίκησης του Ιράν. Οι στόχοι περιλάμβαναν εγκαταστάσεις εμπλουτισμού ουρανίου, έδρες της IRGC, εκτοξευτές πυραύλων, στρατιωτική υποδομή και ενεργειακές εγκαταστάσεις. Η επιχείρηση ακολούθησε την αποχαρακτηρισμένη αναφορά πληροφοριών του IDF, που επικαλείται δεδομένα της IAEA, υποδεικνύοντας ότι το Ιράν είχε φτάσει σε ένα «σημείο χωρίς επιστροφή» στην πυρηνοποίηση.

Σε αντίποινα, το Ιράν εξαπέλυσε κύματα επιθέσεων με βαλλιστικούς πυραύλους κυρίως σε πολιτικούς στόχους του Ισραήλ. Ωστόσο, το Ισραήλ διατήρησε την αεροπορική υπεροχή, αποδομώντας συστηματικά κρίσιμη υποδομή και δολοφονώντας ανώτερους αξιωματούχους της IRGC.

Ο Ισραηλινός Πρωθυπουργός Νετανιάχου δήλωσε ρητά ότι ο στόχος του πολέμου είναι η πτώση του ισλαμικού καθεστώτος, το οποίο συνεχίζει να ορκίζεται την καταστροφή του ισραηλινού κράτους.

Αντοχή του Συστήματος και Επαναστατική Κληρονομιά

Παρά τις συνεχιζόμενες στρατιωτικές αναποδιές, το πολιτικό σύστημα του Ιράν δεν ανατρέπεται εύκολα. Η Επανάσταση του 1979 – αν και αρχικά ένας ευρύς αντι-Σάχ συνεταιρισμός – καταλήφθηκε τελικά από το ισλαμιστικό όραμα του Αγιατολάχ Χομεϊνί. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία ενός θεοκρατικού κράτους υπό ισλαμιστικές αρχές, όπου η κληρική εξουσία υπερισχύει των δημοκρατικών θεσμών. Κλειδί για την αντοχή του καθεστώτος είναι η επαναστατική του ταυτότητα, ριζωμένη στην θυσία και την αντίσταση. Η ελίτ που κυβερνά, πολλοί από τους οποίους είναι βετεράνοι του Ιράν-Ιράκ Πολέμου, λειτουργεί μέσα σε ένα ιδεολογικό πλαίσιο που αγιοποιεί το μαρτύριο και θεωρεί την αντίσταση ως θρησκευτικό καθήκον. Αυτή η ψυχολογική και ηθική ακαμψία καθιστά το καθεστώς τόσο ανθεκτικό όσο και επικίνδυνο υπό υπαρξιακή απειλή.

Επιπλέον, ενώ οι αστικές περιοχές μπορεί να φιλοξενούν μεταρρυθμιστικές ή αντι-καθεστωτικές τάσεις, το καθεστώς διατηρεί σημαντική υποστήριξη στις αγροτικές περιοχές, ενισχυμένη από δίκτυα χορηγιών, ιδεολογική εκπαίδευση και οικονομική εξάρτηση. Οι δυτικοί παρατηρητές συχνά υποτιμούν αυτή την βαθιά ριζωμένη πίστη.

Ταυτόχρονα, η γεωγραφία του Ιράν, η δημογραφική συνοχή (πάνω από 90% Σιίτες) και οι χαλαρές εθνοτικές ταυτότητες μεταξύ των περισσότερων ομάδων – με εξαιρέσεις τους Κούρδους και τους Μπαλούχ – το καθιστούν μια θεμελιωδώς διαφορετική περίπτωση από το Ιράκ ή τη Συρία. Η εσωτερική αποσύνθεση δεν επιτυγχάνεται εύκολα. Αν και το Ισραήλ μπορεί να προσπαθήσει να εκμεταλλευτεί αφηγήσεις αποσχιστικότητας, ο εσωτερικός αποσχιστισμός παραμένει οριακός και δεν διαθέτει κρίσιμη μάζα. Οι Αζέροι είναι η μεγαλύτερη μειονότητα στο Ιράν (~15-25%), αποτελώντας πλειοψηφία στις βόρειες επαρχίες της χώρας. Είναι σε μεγάλο βαθμό ενσωματωμένοι στο καθεστώς, ενώ η θρησκευτική τους πίστη υπερισχύει της εθνοτικής ταυτότητας και των εθνικιστικών φιλοδοξιών. Ο ίδιος ο Ανώτατος Ηγέτης Χαμενεΐ έχει αζεριανές ρίζες. Το πιο σημαντικό, η Ισλαμική Επαναστατική Φρουρά (IRGC) δεν είναι απλώς μια στρατιωτική δύναμη – αν και ισχυρή εντός του Ιράν. Είναι μια οικονομική αυτοκρατορία και ιδεολογικό στήριγμα. Ακόμα κι αν η κληρική εξουσία αποδυναμωθεί, μια στρατιωτικοποιημένη κρατική δομή θα μπορούσε να διατηρήσει τη συστημική συνέχεια υπό νέα αυταρχική ηγεσία.

Ωστόσο, παρά την ανθεκτικότητά του, το καθεστώς αντιμετωπίζει αυξανόμενες εσωτερικές προκλήσεις. Η αστική νεολαία, που αποτελεί πάνω από 60% του πληθυσμού του Ιράν, εκφράζει απογοήτευση για την οικονομική στασιμότητα και τους κοινωνικούς περιορισμούς, όπως φάνηκε στις διαδηλώσεις του 2022 για τη Μάσα Αμινί. Ταυτόχρονα, η οικονομική δυσπραγία – 40% πληθωρισμός, 12% ανεργία και διαταραγμένες εξαγωγές πετρελαίου – μπορεί να απειλήσει ακόμα και την πίστη των αγροτικών περιοχών.

Πιθανά Σενάρια

Μια νηφάλια πρόβλεψη πρέπει να εξετάσει όχι μόνο τα αποτελέσματα, αλλά και τους μηχανισμούς αλλαγής. Μπορούν να εξεταστούν διάφορα σενάρια, καθένα από τα οποία αντλείται από σύγχρονους δείκτες και δομική ανάλυση:

Α. Πλήρης Κατάρρευση του Καθεστώτος και Κενό Εξουσίας

Αυτό είναι το επιθυμητό αποτέλεσμα από την ισραηλινή ηγεσία. Αν και δεν μπορεί να αποκλειστεί, είναι απίθανο στο σύντομο διάστημα λόγω της συνοχής του καθεστώτος, του ελέγχου της IRGC και της απουσίας ενιαίας αντιπολίτευσης. Ένα κενό θα μπορούσε να πυροδοτήσει εξέγερση, οικονομική κατάρρευση ή ακόμα και διακρατικό πόλεμο. Περιφερειακοί παίκτες, συμπεριλαμβανομένης της Τουρκίας και του Ισραήλ, μπορεί να κινηθούν γρήγορα για να γεμίσουν το κενό. Μια μεταβατική κυβέρνηση μπορεί να προκύψει, πιθανώς κοσμική και διεθνώς εποπτευόμενη. Μια άλλη επιλογή είναι η επανεγκατάσταση του Σάχ με τη στήριξη της Δύσης. Ωστόσο, όπως δείχνει η ιστορία, η ξαφνική αλλαγή καθεστώτος σπάνια καταλήγει σε δημοκρατία ή σταθερότητα.

Β. Ιδεολογική Αναστροφή ή Εσωτερική Πολιτική Σύγκρουση

Μια μακροπρόθεσμη πιθανότητα περιλαμβάνει μια εσωτερική ιδεολογική ρήξη, όπου ισλαμιστικές-μεταρρυθμιστικές, εθνικιστικές ή ακόμα και κοσμικές κινήσεις αναδύονται ως αντίβαρα στην θεοκρατική εξουσία. Η πιο ειρηνική και πρακτική επιλογή είναι μια διαχειριζόμενη μετάβαση υπό την ηγεσία μετριοπαθών δυνάμεων εντός του καθεστώτος – ιδιαίτερα πρακτικών κληρικών και τεχνοκρατών. Οποιαδήποτε άλλη επιλογή θα οδηγούσε τελικά σε εσωτερική αναταραχή, η οποία θα μπορούσε να εξελιχθεί σε αποσπασματική διακυβέρνηση, ειδικά αν αποστατήσουν στρατιωτικές ή επαρχιακές ελίτ. Αυτό μπορεί να θυμίζει την κρίση διπλής εξουσίας του 1920 στην αποσυνθέτουσα Οθωμανική Τουρκία (Κωνσταντινούπολη έναντι Άγκυρας). Η IRGC παραμένει το μεγαλύτερο εμπόδιο σε αυτό το σενάριο.

Γ. Στρατιωτική Αυταρχία υπό την Ηγεσία της IRGC

Ένα πιθανό αποτέλεσμα είναι η στρατιωτικοποίηση του καθεστώτος, με την απομάκρυνση της κληρικής εξουσίας υπέρ των σκληροπυρηνικών της IRGC. Το καθεστώς θα επιβιώσει στη δομή του αλλά θα χάσει τη θρησκευτική του νομιμοποίηση. Το αποτέλεσμα θα θυμίζει άλλα αυταρχικά συστήματα όπου ο στρατός εδραιώνει την εξουσία στο όνομα της εθνικής σταθερότητας.
Δ. Μεταρρυθμιστική Μετάβαση ή Διεθνώς Μεσιτευμένη Συμφωνία
Λιγότερο πιθανό, αλλά όχι αδύνατο, είναι μια σταδιακή διαδικασία μεταρρυθμίσεων – πυροδοτημένη από διαπραγμάτευση της ελίτ ή μαζική κινητοποίηση. Αυτό θα απαιτούσε είτε εσωτερική συναίνεση είτε εξωτερική πίεση με αξιόπιστες κίνητρα και εγγυήσεις ασφαλείας. Ωστόσο, το τρέχον κλίμα πολέμου καθιστά τέτοια λύση απομακρυσμένη.
Ομοσπονδοποίηση ή Βαλκανιοποίηση
Παρόλο που είναι απίθανο, παρατεταμένη αστάθεια θα μπορούσε να ωθήσει το Ιράν προς αποκέντρωση ή ακόμα και αποσύνθεση. Μακροπρόθεσμες εθνοτικές εντάσεις μπορεί να αναδυθούν, ειδικά αν επιδεινωθούν από εξωτερική ανάμειξη. Ο κουρδικός αποσχιστισμός ή οι ταραχές των Μπαλούχ θα μπορούσαν να ξεσπάσουν. Ωστόσο, οι πιθανότητες είναι χαμηλές. Η γεωγραφία του Ιράν λειτουργεί ως φρούριο, με τα σύνορά του περικυκλωμένα από βουνά και ερήμους. Οι περισσότερες μειονότητες είναι πολιτιστικά περσοποιημένες ή πιστές στο ιρανικό κράτος. Ακόμα και οι κλήσεις για ομοσπονδισμό είναι πολιτικά ταμπού, θεωρούμενες ως προάγγελοι εθνικής διάσπασης.

Χειρότερο σενάριο; Μια διάσπαση τύπου Γιουγκοσλαβίας. Αλλά εκτός από μαζικό πόλεμο ή κατάρρευση του κράτους, η εσωτερική συνοχή του Ιράν καθιστά αυτό το σενάριο απομακρυσμένο.

Συμπεράσματα

Η σύγκρουση Ισραήλ-Ιράν μπορεί να σηματοδοτήσει μια επικίνδυνη κλιμάκωση σε αυτήν την ήδη εύθραυστη περιοχή. Η στρατηγική θέση του Ιράν έχει επιδεινωθεί δραματικά, και οι ισραηλινές φιλοδοξίες έχουν μετατοπιστεί από προληπτικές ενέργειες στην καταστροφή του καθεστώτος.

Ωστόσο, η εσωτερική συνοχή, η γεωγραφική αντοχή και η στρατιωτική εδραίωση του Ιράν προσφέρουν φράγματα κατά της ξαφνικής κατάρρευσης. Είναι κρίσιμο να κατανοηθεί ότι οι περισσότερες από αυτές τις μεταμορφώσεις δεν μπορούν να συμβούν ρεαλιστικά χωρίς εξωτερική παρέμβαση.

Ωστόσο, παρά τη σοβαρότητα των πρόσφατων εξελίξεων, υπάρχει μικρή διάθεση για πλήρης κλίμακας παρέμβαση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, ιδιαίτερα υπό την ηγεσία του Ντόναλντ Τραμπ, είναι απίθανο να εξαπολύσουν πόλεμο αλλαγής καθεστώτος. Το αμερικανικό κοινό εξακολουθεί να συνέρχεται από την κληρονομιά του Ιράκ και του Αφγανιστάν.

Το Ισραήλ, αν και ικανό για ακριβή πλήγματα, δεν διαθέτει τη στρατιωτική ή πολιτική ικανότητα να εισβάλει και να ανοικοδομήσει το Ιράν. Ακόμα και η Σαουδική Αραβία και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα – παρά τον παραδοσιακό τους ανταγωνισμό με την Τεχεράνη – φοβούνται τις αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις της ολικής ιρανικής κατάρρευσης.

Συνοπτικά: η αλλαγή καθεστώτος μέσω βίας είναι εφικτή αλλά μη βιώσιμη χωρίς μακροπρόθεσμη, πολυεθνική δέσμευση. Και σήμερα, κανένας παγκόσμιος δρώντας δεν είναι διατεθειμένος να πληρώσει αυτό το τίμημα. Αν το καθεστώς επιβιώσει, μπορεί να το κάνει σε μεταμορφωμένη, στρατιωτικοποιημένη ή ιδεολογικά αποσπασματική μορφή. Αλλά αυτή η επιβίωση έρχεται με το κόστος της νομιμοποίησης, της οικονομικής καταστροφής και περαιτέρω απομόνωσης.
Είτε η Ισλαμική Δημοκρατία πέσει είτε μεταλλαχθεί, το αποτέλεσμα θα αναδιαμορφώσει την περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων. Ήδη το έχει κάνει με την κατάρρευση της «πρωτεύουσας αυτοκρατορίας» του Ιράν.
Το σίγουρο είναι ότι η Μέση Ανατολή δεν θα επιστρέψει στην προ-2025 κατάσταση.

Αυτός είναι ο φόβος της Τουρκίας!