Γράφει ο Νίκος Βουτσινός*

«Η Ελλάδα δεν είχε ποτέ βιομηχανία». Μια φράση που επαναλαμβάνεται εδώ και δεκαετίες, λες και είναι αυτονόητη αλήθεια. Στην πραγματικότητα όμως, στην Ελλάδα υπήρχε βιομηχανία – και μάλιστα αξιοσημείωτη για το μέγεθος της χώρας, γεγονός το οποίο δεν ταιριάζει στο υπάρχον αφήγημα. Αυτό όμως που δεν είχε ήταν πολιτική στρατηγική και ελίτ αποφασισμένες να στηρίξουν την παραγωγή, γιατί τα δικά τους συμφέροντα βρίσκονταν σε πλήρη αντιδιαστολή με τα συμφέροντα της χώρας.

Από τη Σύρο στον Πειραιά: το ανεκπλήρωτο όνειρο

Στα μέσα του 19ου αιώνα, η Ερμούπολη της Σύρου δεν ήταν απλώς ένα εμπορικό λιμάνι ή ένα νησί με όμορφα αρχοντικά· ήταν η βιομηχανική πρωτεύουσα της Ελλάδας. Ναυπηγεία, μηχανουργεία, εριουργεία, τυπογραφεία και εμπορικές εταιρείες γέμιζαν την πόλη καπνούς και ζωή, μετατρέποντάς την σε σημείο αναφοράς για την επιχειρηματικότητα στη Μεσόγειο. Χιλιάδες εργάτες και τεχνίτες, ντόπιοι και πρόσφυγες, δούλευαν στα εργοστάσια, ενώ η πόλη αναπτυσσόταν με γοργούς ρυθμούς, δείχνοντας ότι η Ελλάδα μπορούσε να στήσει παραγωγικό ιστό χωρίς να εξαρτάται αποκλειστικά από τις ευρωπαϊκές μητροπόλεις.

Λίγες δεκαετίες αργότερα, στον Πειραιά, η εικόνα επαναλήφθηκε σε μεγαλύτερη κλίμακα. Μεγάλες βιομηχανικές μονάδες όπως η Πειραϊκή-Πατραϊκή (κλωστοϋφαντουργία) και η ΧΡΩΠΕΙ (χημικά) απέδειξαν ότι η χώρα μπορούσε να παράγει βιομηχανικά αγαθά με μαζική παραγωγή. Τσιμέντο, υφαντουργία, ζάχαρη, χημικά προϊόντα: ένας ιστός παραγωγής που έδινε προοπτική και ελπίδα για την οικονομική αυτονομία της Ελλάδας, δείχνοντας ότι η χώρα διέθετε ανθρώπινο δυναμικό, πρώτες ύλες και τεχνογνωσία για να στηρίξει βιομηχανική ανάπτυξη.

Ο Μεσοπόλεμος: άνθηση με περιορισμένη διάρκεια

Με τη Μικρασιατική Καταστροφή κατέφτασαν στην Ελλάδα πρόσφυγες οι οποίοι τροφοδότησαν τη βιομηχανία της χώρας αφενός μεν με εργατικά χέρια καθώς ο πληθυσμός της χώρας αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό αφετέρου δε με τεχνογνωσία καθώς οι πρόσφυγες προέρχονταν από περιοχές καθόλα ανεπτυγμένες. Η κλωστοϋφαντουργία και η καπνοβιομηχανία γνώρισαν μεγάλη άνθηση.

Όμως η πολιτική εξουσία έδειξε για ακόμη μια φορά τις προτεραιότητές της: ένα σύστημα πελατειακών σχέσεων βαθειά ριζωμένο, προστατευτισμός χωρίς καμία απολύτως στρατηγική, χρηματοδοτήσεις που μοίραζαν εύνοια αντί να χτίζουν θεμέλια. Για την πολιτική τάξη, η βιομηχανία δεν ήταν εθνικό σχέδιο αλλά πεδίο εξυπηρέτησης συμφερόντων, και πιο συγκεκριμένα, των δικών τους.

Μετά τον πόλεμο: χαμένες ευκαιρίες και σκοπιμότητες

Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Ευρώπη αναγεννήθηκε πάνω στη βιομηχανία της. Η Ελλάδα όμως επέλεξε άλλο δρόμο. Τα κονδύλια του Σχεδίου Μάρσαλ κατευθύνθηκαν κυρίως σε τράπεζες, εισαγωγές και έργα γρήγορης απόδοσης. Δεν ήταν τυχαίο: οτι η πολιτική τάξη της χώρας όπως και οι οικονομικές ελίτ βολεύονταν περισσότερο με ένα μοντέλο εξάρτησης από ξένα προϊόντα και κεφάλαια.

Η βιομηχανία αντιμετωπιζόταν συχνά ως «απειλή» για τα συμφέροντα των εμπορικών οικογενειών, των τραπεζών και των μεσαζόντων που κέρδιζαν από τις εισαγωγές. Έτσι, ενώ άλλες χώρες μιλούσαν για «οικονομικά θαύματα», στην Ελλάδα το αφήγημα έγινε η «αδυναμία» να στηριχθεί η εγχώρια παραγωγή.

Με το αφήγημα λοιπόν αυτό ως σημαία αποπροσανατολισμού από την ουσία και αποφάσεις οι οποίες αποδυνάμωναν συστηματικά τη βιομηχανία όπως οι παρακάτω:

Η στροφή σε εισαγωγές και υπηρεσίες (1970)

Η σταδιακή αποκρατικοποίηση και πώληση των βιομηχανικών μονάδων Η μη στήριξη του ναυπηγείου Σκαραμαγκά (1997-2000)

Η αποκρατικοποίηση/πώληση της Πειραϊκής-Πατραϊκής, της μεγαλύτερης κλωστοϋφαντουργικής εταιρείας της χώρας

Στρατηγική επιλογή εισαγωγών και τουρισμού (2000-2025)

Ως αποτέλεσμα, η βαριά βιομηχανία, η κλωστοϋφαντουργία και η ναυπηγική συρρικνώθηκαν έως και σχεδόν διαλύθηκαν ενώ η παραγωγική βάση της χώρας υπονομεύθηκε συστηματικά, λόγω αποφάσεων που ευνόησαν το εισαγόμενο κεφάλαιο και την εύκολη κερδοφορία εις βάρος της εγχώριας βιομηχανίας.

Το νεο-ελληνικό μοντέλο: τουρισμός και κατανάλωση

Στη μεταπολίτευση, η εικόνα ολοκληρώθηκε. Ολόκληροι κλάδοι έκλεισαν ή ξεπουλήθηκαν: η Πειραϊκή-Πατραϊκή διαλύθηκε, η ΧΡΩΠΕΙ έμεινε κουφάρι, τα ναυπηγεία μπήκαν σε μακρά κρίση. Αποτέλεσμα αυτού, εκατοντάδες-χιλιάδες θέσεις εργασίας εξαφανίστηκαν. Η χώρα επέλεξε να στηρίζεται στον τουρισμό, στις υπηρεσίες και στην κατανάλωση εισαγόμενων προϊόντων.

Σήμερα, εισάγουμε ακόμη και βασικά είδη διατροφής, ενώ οι παλιές βιομηχανικές εγκαταστάσεις λειτουργούν ως loft ή πολιτιστικά κέντρα ή παραμένουν ερειπωμένες υπενθυμίζοντας με την παρουσία τους μια χώρα με μεγάλα όνειρα τα οποία παρέμειναν ανεκπλήρωτα, με τις “καμινάδες” της να παραμένουν μόνο ως ντεκόρ.

Η πολιτική ευθύνη/ ευθύνη της ελίτ

Η ελληνική βιομηχανία δεν κατέρρευσε επειδή δεν είχε δυνατότητες· κατέρρευσε γιατί δεν ήταν πολιτικά και οικονομικά επιθυμητό να αντέξει. Κάθε μεγάλο δάνειο, κάθε διεθνής συμφωνία, κάθε μνημόνιο έσπρωχναν ολοένα και περισσότερο τη βιομηχανία στον γκρεμό, περιορίζοντας την αυτονομία της εγχώριας παραγωγής. Οι πολιτικοί και οι οικονομικές ελίτ της χώρας προτίμησαν τα γρήγορα κέρδη από το εμπόριο και τη χρηματοοικονομική δραστηριότητα αντί να στηρίξουν τη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της βιομηχανίας. Ως αποτέλεσμα, η Ελλάδα μετατράπηκε σε χώρα που κατά βάση εξαρτάται από εισαγωγές και υπηρεσίες, ενώ η παραγωγική της βάση συρρικνώθηκε και σε πολλές περιπτώσεις διαλύθηκε, αφήνοντας πίσω της έναν βιομηχανικό ιστό σχεδόν ανύπαρκτο.

Το ερώτημα του αύριο

Η ελληνική βιομηχανία δεν χάθηκε τυχαία. Χάθηκε γιατί έτσι αποφάσισαν πολιτικοί και οικονομικές ελίτ, επιλέγοντας τα γρήγορα κέρδη από το εμπόριο, τις τράπεζες και τις εισαγωγές αντί για τη μακρόχρονη, κοπιαστική ανάπτυξη της παραγωγής. Σήμερα, όταν μιλάμε για «επανεκκίνηση» ή «πράσινη βιομηχανία», ξεκινάμε από το μηδέν. Το ερώτημα δεν είναι μόνο τεχνικό: θέλουμε πραγματικά να ξαναχτίσουμε εργοστάσια και υποδομές, να δημιουργήσουμε παραγωγική βάση και θέσεις εργασίας, ή μας βολεύει η εικόνα μιας χώρας που ζει κυρίως από τουρισμό, ήλιο, θάλασσα και υπηρεσίες; Και αν επιλέξουμε να επενδύσουμε στην παραγωγή, είμαστε έτοιμοι να αντιπαλέψουμε τις ίδιες δυνάμεις που στο παρελθόν επέβαλαν αυτή την εξάρτηση;

Αν δεν αποφασίσουμε να δούμε κατάματα τις σκοπιμότητες που οδήγησαν εδώ, τότε το μέλλον μας θα παραμείνει ζοφερό. Θα μείνουμε στην ιστορία ως μια χώρα που πουλάει ήλιο, φραπέ και θάλασσα. Κι αυτό δεν θα είναι μοίρα. Θα είναι, ξανά, επιλογή.

*Ο Νίκος Βουτσινός είναι ιστορικός και συγγραφέας με ειδίκευση στη Νεότερη και Σύγχρονη Ελλάδα. Στην ανάλυση του εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές επιλογές και οι στρατηγικές των ελίτ διαμόρφωσαν τη μακροχρόνια πορεία της χώρας — συνδέοντας το ιστορικό παρελθόν με τα σημερινά ζητήματα παραγωγής, οικονομίας και κοινωνίας. Παράλληλα ασχολείται ενεργά με θέματα στρατιωτικής και διπλωματικής ιστορίας, ερευνώντας πώς οι στρατιωτικοπολιτικές εξελίξεις επηρέασαν τη διαμόρφωση της ελληνικής ταυτότητας και στρατηγικής σκέψης.